«Ўз вақтида имзо чеколмайдиган аравакаш ҳам юртга раҳбарлик қилганди» - Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол билан суҳбат

Kun.uz сайти жамият, адабиёт, хусусан, ўзбек адабиёти масалаларига бағишланган туркум суҳбатлар лойиҳасини давом эттиради. Лойиҳамизнинг навбатдаги меҳмони Ўзбекистон халқ шоири, таржимон ва адабиётшунос олим Жамол Камол бўлди.

Жамол Камол билан суҳбатимиз шеърият ва таржимонликдаги фаолияти, турли мавзуларда ёзилган долзарб мақолалари, Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасига раҳбарлик йилларидаги фаолияти, шунингдек, ўзбек тили муаммолари хусусида кечди.

Видео: Youtube

- Домла, насиб бўлса, қутлуғ 81 ёш остонасида турибсиз. Бу ёшга кирган ҳар бир инсонда ҳаётдан олинган маълум хулосалар бўлади. Табиийки, сизда ҳам бу борада кўпгина хулосалар бўлиши тайин.

Шу маънода, келинг, суҳбатимизни умр мазмуни мавзусидан бошласак. Хўш, инсон аслида нима учун туғилади ва нима учун яшайди?

- Раҳмат, Илёсжон. Суҳбат ҳақида гапирдингиз, хўжа Баҳоуддин айтганларки, бизнинг йўлимиз суҳбат йўли.

Суҳбатда хайр-у ҳикмат кўп. Саволингизга жавоб бераманки, инсон бу оламга икки дунё саодатига эришиш учун келади. У дунёни деб бу дунёдан кечмайсиз, бу дунёни деб у дунёдан кечмайсиз.

Яхши, асл инсон у дунёнинг ҳам, бу дунёнинг ҳам роҳатини кўради.

Бизда неча йиллар давомида миллий мафкура ишланди. Унда мана шу гаплар борми-йўқми, мен билмайман. Лекин миллий мафкуранинг қаймоғи ана шу фикр бўлишига ишонаман.

Хўш, икки дунё саодатига эришишнинг шарти нимада? Инсон қандай қилиб икки дунё саодатига эришади?

Икки нарса билан. Юрт ободлиги ва кўнгил ободлиги. Юрт обод бўлиши керак ва кўнгил ҳам обод бўлиши керак.

Юрт ободлиги ҳаммага тушунарли. Кўнгил қандай обод бўлади? Кўнгил ободлиги учун ҳам икки нарса бўлиши керак. Биринчидан, мустаҳкам эътиқод, имон бўлиши керак. Иккинчидан, шу мустаҳкам эътиқоддан келиб чиқадиган устувор умид бўлиши керак.

Бу дунёда инсонни бугунги кундан эртага, эртанги кундан кейинги кунга умид етаклайди.

Инсонда умид устувор бўлиши учун юракда эътиқод, ҳаётда эса адолат устувор бўлиши керак.

Умиди устувор бўлган одам бу дунёдан юз буриб кетолмайди. Худо берган умрни инсонлик шаънига мос-мувофиқ яшаб ўтади.

Биз ҳозир эшитяпмиз, матбуотда кўп ёритиляптики, ёш-ёш йигит-қизлар ўртасида ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари бор. Нима учун? Чунки, инсон умидсиз ва эртанги кунга ишончсиз бўлганда ана шу йўлга боради.

Русларда мақол бор: “Надежда умирает последней”. Демак, умид сўндими, инсоннинг ҳам умри тугайди.

- Жамол Камол - нафақат атоқли шоир, балки ўзбек ўқувчиларига жаҳоннинг кўплаб дурдона асарларини улашган, ҳурматга сазовор таржимон ҳам. Домла, таржимонлик оламига кириб келишингиз ва бу оламга шунчалик чуқур шўнғишингизнинг сабаби нима? Билишимча, сизнинг таржима борасидаги ижодий фаолиятингиз 5 та йирик йўналиш, 5 та катта қисмга бўлинади.

- ХVII асрда Францияда Николо Буало исмли шоир ва олим инсон яшаган. У “Шеърий санъат” номли асар ёзади. Бу асар узоқ вақт Европа университетларида адабиёт назарияси сифатида ўқитилган. Унда адабиётдаги шеър, достон, роман, қўйингки, барча жанрларга ҳам таъриф берилади. Бу асарни ҳатто Пушкин ҳам ўқиган.

1972 йилда Фанлар Академиясининг тил ва адабиёт институтининг адабиёт назарияси бўлимида катта илмий ходим бўлиб ишлардим. Бу бўлимда ўша пайтда академик Иззат Султон мудирлик қиларди.

Кунлардан бир куни мана шу институтда ишловчи олим Матёқуб Қўшжонов менга бир шеърий парчани таржима қилиб келишни топширди. Қарасам, Буалонинг ўша асаридан тахминан ўн беш қаторли парча.

Қўлимга қаламни олдим-да, ўша жойнинг ўзида таржима қилиб бердим. Домла эса шунчалик тез қилинган таржимадан ҳайрон қолди. Ва айтдики, яхши таржима чиқибди, шу китобни ўзини ҳам таржима қилмайсизми?

Таржимадаги илк фаолиятим мана шундан бошланиб кетди.

Бироз вақт ўтиб китоб таржима қилинди. Матёқуб Қўшжоновнинг вақти бўлмагани учун унга Наим Каримов сўзбоши ёзди. Китоб ўқувчилар томонидан жуда яхши кутиб олинди.

Таржимадаги кейинги ишим Шарқ адабиётидан тўққизта буюк шоирнинг танланган рубоийларидан иборат “333 рубоий” номли китоб бўлган.

Албатта, менгача ҳам рубоийлар таржима қилинган, лекин рубоий вазнида эмас, ҳаммаси бармоқ вазнида ва тўртлик қилиб таржима қилинган.

Мен эса ўзининг вазни ва ўз баҳри билан таржима қилдим.

Фанлар Академиясида ишлардим. Кунларнинг бирида афғонистонлик (асли ўзбек) адабиётшунос Абдувоҳид Жузжоний Ўзбекистонга келди. Менга Жузжонийни кутиб олиш ва Ўзбекистонда айлантириш иши топширилди.

Шундай қилиб, Жузжонийга Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва Хива каби шаҳарлар саёҳатида ҳамроҳлик қилдим.

Адабиётшунос саёҳат давомида Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий” асаридан дастлабки ўн байтини менга айтди. Мен эса уни қоғозга кўчириб, тезда ёдлаб олдим. Бир неча кун шу байтларни ўқиб маза қилиб юрдим.

Ўша пайтларда бизда Жалолиддин Румий ҳақида деярли тасаввур йўқ эди. Сабаби, Румийга нисбатан “мистик шоир” деган қараш бор эди. “Мистик шоир” бу - одамларни Худога ишонишга ундайдиган ижодкор. Бу эса ўша пайтда бизда ҳукм сурган атеизм ғояларига бутунлай ёт эди.

Биз Румий ҳақида фақат Навоий томонидан жуда юксак пардада айтилган “Ҳақиқат денгизи” ёки шунга ўхшаш таъриф-у тавсифларнигина билардик.

Мен Румийнинг ана шу байтидан сармаст бўлиб юрган кунлардан бирида бозорда Радий Фишнинг “Жалолиддин Румий” асарини кўриб қолдим.

Китобни сотиб олиб, уч кунда ўқиб чиқдим. Мутолаадан кейин кўз ўнгимда катта бир олам пайдо бўлди. Ўйладимки, асарни тезда таржима қилиш керак.

Китобни олиб ўша пайтнинг машҳур таржимонларидан бири Тўхтасин Жалоловнинг олдига бордим. Маълумот учун айтаман, Тўхтасин Жалолов Рабиндранат Тагор асарларини ўзбек тилига таржима қилган таржимон.

Тўхтасин акага айтдим, домла шу асарни таржима қилинг. У киши китобни варақлаб кўриб “Жамолжон шеърий парчалари кўп экан, менга оғирлик қилади”, деди.

Тўхтасин акага шеърий парчаларини мен таржима қилишимни айтдим. У киши рози бўлиб, китобни олиб қолди.

Лекин бир ой, икки ой, уч ой кутдим ҳамки, у киши асарни таржима қилмади.

Шундан кейин китоб дўконига бориб, “Жалолиддин Румий” асарини қайта сотиб олдим ва таржимага ўзим киришдим.

Мен таржима қиламан, янгангиз машинкалайди. Эр- хотин ишлаб, уч ойда китобни тайёр қилдик.

Таржимани босишга тайёр ҳолда нашриётга олиб бордим. Ўша пайтда Одил Ёқубов нашриётда проза бўйича раҳбар ўринбосари эди. Одил ака асарни ора-орасидан варақлаб ўқиб кўрди. Жамол, бу яхши китобга ўхшайди, деди. Шу билан асар режага киритилди ва 1986 йилда 45 минг нусхада босилиб чиқди.

Яхши эслайман, асар босилиб чиққач, жуда катта шов-шув бўлди ва ўнинчи куниёқ сотилиб кетди.

Кейинчалик Румийнинг “Маснавийи маънавий”сини ҳам таржима қилишга муваффақ бўлдим.

Румийнинг таржимаси орқали жуда кўп яхши гаплар эшитганман.

Агар гапим жуда чўзилиб кетмаса, бир қизиқ воқеани сизга айтиб берсам. Анқарада ўтган Румийшунослар конгрессидан бир воқеа эсимда қолган. Яъни Румий турли давлат олимлари ўртасида талаш бўлган.

Бошида эронлик бир профессор чиқиб “Маснавийи маънавий” форс тилида ёзилган, демак Румий бизнинг шоиримиз, деган гапни айтди. Унинг ортидан Истанбул университетининг профессори минбарга чиқиб айтганки, мавлоно бу тупроққа келганда ўн икки яшар бола эди. У Жалолиддин Румий бўлиб мана шу тупроқда кўтарилди. Хўш, Румий кимники? Албатта, бизнинг шоир-да.

Кейин сўзга Рим университети профессори Анна Масала чиққан. У айтганки, ўртоқлар “Румий” дегани нима дегани? “Рум” дегани. Демак, Румий римлик. Қолаверса, унинг асарлари итальян тилига ҳам таржима қилинган бўлса.

Унинг ортидан Қоҳира университетининг араб профессори чиққан ва у ҳам Румийни талаш қилган.

Хуллас, ўша конгрессда барча олимлар келишдикки, Жалолиддин Румий бир қавм ва бир миллат доирасига сиғмайди. У инсоният, башарият шоири.

“Маснавийи маънавий” эса дунёнинг китоби.

- Домла “Аср билан видолашув” номли сайланмангизда ўтган ХХ асарнинг энг йирик воқеликларини ёдга олиб, уларни ўз қарашларингизга кўра ифода қилгансиз.

Айтинг-чи, агар ХХ аср дунё адабиётимиздаги муҳим воқеликларни ҳам бир шеърда ифода этиш лозим бўлса бу тўпламдан, сизнингча, қандай адабий ҳодисалар ўрин олган бўларди?

- Хурсанд бўладиган жиҳати шеърда айтилганидек, ХХ аср бизга мустақиллик берди. Бундан катта қувонч, бундан катта ғалаба йўқ.

Аммо бу асрда миллатимиз жуда кўп қайғуларни ҳам кўрдики, буларни эсдан чиқариб бўлмайди. Агар эътибор берсак, бу асрнинг ҳар ўн йиллигида бошимизга қатағон келди. Ачинарлиси, бу қатағонларда миллатимизнинг энг зиёли кишилари қирғин қилинди. Чунки миллат ўзининг интеллигенцияси, зиёлиси билан кучли. Зиёлилари қириб ташланган миллат эса ожизлашиб қолади.

Биргина мисол, 1937-1938 йилларда Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов каби миллатимизнинг жонкуяр, зиёли раҳбарлари амалдан четлатилиб, ўрнига мутлақо бесавод бўлган Йўлдош Охунбобоевни Олий Совет раҳбарлигига олиб келишди. Ўша пайтда Олий Совет раиси дегани Президент мақомида эди.

Ўша пайтда шоир Миртемир Йўлдош Охунбобоевга котиб бўлган. Бир сафар шоир ўз хотиралари билан ўртоқлашганда айтгандики, Йўлдош Охунбобоев ҳаттоки имзо чекишни ҳам билмаган. Имзо қўйиш учун бармоғини сиёҳга ботириб, қоғозга ўша бармоғини теккизиб қўйган.

Кейинчалик муҳр ясатиб беришган Охунбобоев эса шу муҳрни бўйнига ип билан боғлаб юрган.

Охунбобоев асли аравакаш бўлган. Хўш, шундай инсон давлатни қандай бошқаради? Бу миллатни устидан кулиш, ҳақорат қилиш-ку.

Тасаввур қилинг, Абдулла Қодирий, Чўлпон, Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов ёки бошқа зиёлиларимиз қирғин қилинмаганида, қандай муҳит пайдо бўларди.

Афсуски, ўтган аср ана шундай қайғулари билан ҳам хотирамизда қолади.

Шу ўринда бир нарсани айтишни истардим, миллатни учта суянчи бўлади. Биринчи суянчи- бу унинг оёғи остидаги ери. Иккинчи суянчи- бу унинг тили ва адабиёти. Учинчи суянчи- дин-у диёнати.

Душман ҳамиша миллатнинг шу учта суянчига ҳужум қилади. Ўйлаб кўринг, ўша вақтда бизнинг еримизни олишди, дин-у диёнатимизга қизил чизиқ тортишди. Хўш, нимага суяниб қолдик? – Тил ва адабиётга. Ҳатто, тилимизга ҳужумлар бўлди. Айтишдики, ўзбек тили - кераксиз тил. Бу тил ўлади ва дунёда фақат инглиз ва рус тили қолади.

Ўша пайтда Расул Ҳамзатов бир шеър ёзганди. Агар менинг авар тилим эртага ўладиган бўлса, мен бугун ўлайин, деди.

Жамол Камол суҳбат давомида шунингдек, Қуръони Каримни адабий назмий йўналишда ўзбек тилига таржима қилгани, аммо ўзбек диний уламолари унинг нашрига қарши бўлишаётгани, 2010 йилда Қирғизистоннинг икки вилоятида рўй берган хунрезликлар, ХХ аср ўзбек адабиётидаги энг йирик воқеликлар, имзо чекишни ҳам билмайдиган аравакашнинг Ўзбекистон ҳукумати тепасига келиши, жамиятда томир отган фикрсизлик иллати, ўзбек тили ва уни обрўсизлантираётган сабаблар ҳақида фикр билдирди.

Суҳбатни тўлиқ шаклда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.