“Xohish bo‘lsa, 40 yoshdan keyin ham til o‘rganish mumkin” - koreys professori bilan o‘zbek tilida suhbat

Professor 2014 yilda Alpomish dostoniga bag‘ishlangan dissertatsiyasini o‘zbek tilida yoqlaydi va Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Fanlar akademiyasining fan doktori maqomiga ega bo‘ladi.

U, shuningdek, Seuldagi Dongduk Xotin-qizlar universiteti professori hamda Yevrosiyo Turkshunoslik instituti asoschisi hamdir. O‘zbek tilidan tashqari ingliz, fransuz, turk, ozarboyjon va turkman tillarida ham bemalol so‘zlasha oladi.

O xonim Kun.uz’ning Koreyadagi muxbiri bilan suhbatda mehnat faoliyati, SSSR vaqtida O‘zbekistonga kela olmagani, keyinchalik kelib Toshkentda yashagani va o‘zbek tilini o‘rgangani haqida so‘zlab berdi.

— Professor O, ayting-chi, ayni damda nimalar bilan bandsiz?

— Hozirda Koreya poytaxti Seulda joylashgan Dongduk Xotin-qizlar universitetida professor bo‘lib ishlayman. Shu bilan birga, Yevrosiyo Turkshunoslik institutining asoschisi va rahbari sifatida ham faoliyat olib boraman.

Bu institut Koreyada turkshunoslik ilmi bilan shug‘ullanadigan, turk mamlakatlarini o‘rganuvchi va shu mavzuda ilmiy tadqiqotlar qiluvchi yagona institutdir. Faoliyatimiz keng, masalan, biz yilda ikki marotaba turkcha va o‘zbekcha darslar tashkil etib, shu tillarni o‘rganmoqchi bo‘lgan insonlar, jumladan, talabalar, olimlar, biznes vakillari va boshqalarga tillarni o‘rgatamiz. Bundan tashqari, turkshunoslik bo‘yicha tadqiqot qilayotgan professor-olimlarni institutga taklif qilib, bir oyda bir marotaba seminarlar o‘tkazamiz.

Shu o‘rinda men dars beradigan Dongduk Xotin-qizlar universiteti haqida ham ozgina to‘xtalib o‘tmoqchiman. Xotin-qizlar deganda, shu so‘z ko‘pchilikning e'tiborini tortishi mumkin. Nomidan kelib chiqib aytish mumkinki, bu yerda faqat qiz va ayol talabalar tahsil oladi. Universitetga 1908 yilda asos solingan. Bu davrda Choson sulolasi kuchsiz bo‘lib ketayotgan vaqtda, bizning davlat yetakchilari va vatanparvar insonlar xotin-qizlarga ta'lim berishning qanchalik ahamiyatga ega ekani haqida o‘ylashgan. Sababi, u vaqtlarda koreys xalqi juda konservativ bo‘lgani uchun ota-onalar qizlarini o‘g‘il bolalar bilan birga maktabda o‘qimasin, deb maktabga jo‘natmagan. Shu sababli, faqatgina qizlar ta'lim olishi uchun bir imkoniyat yaratish maqsadida “Bir ayol kishini o‘qitish, yuzta erkak kishini o‘qitishdan ko‘ra ahamiyatliroqdir”, deya ta'lim muassasasi ochishga qaror qilishgan.

Bu yil biz qilayotgan eng katta ishlardan biri – turkshunoslik ensiklopediyasini yaratish. Masalan, Turkiya, Ozarboyjon, O‘zbekiston, Qozog‘iston kabi turk mamlakatlari bo‘yicha ularning til, adabiyot, folklor, san'at, til kabi gumanitar fanlarini o‘rganib, ular haqida ma'lumotlar yig‘ib, katta ensiklopediya qilish niyatidamiz. Bu ishga chet el mamlakatlarida faoliyat olib borayotgan turli olimlar ham katta yordam berishadi. Shuningdek, Koreyada mavjud turk mamlakatlari elchixonalari ham hamkorlik qilishadi.

— Ayting-chi, turk xalqlari, ularning madaniyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish va ishtiyoq sizda qanday paydo bo‘lgan?

— Badiiy adabiyotni sevadigan bir talaba edim. Shuning uchun har dam olish kunlarida, bo‘sh vaqtlarimda badiiy asarlar o‘qir edim. Lekin o‘sha vaqtlarda kutubxonaga borsak, faqat Fransiya, Angliya va boshqa Yevropa mamlakatlarining asarlari, ruslarning tarjima qilingan asarlari bo‘lar edi. Shunda “Nega dunyoda shuncha ko‘p mamlakatlar bor bo‘lsa ham, faqat Yevropaning badiiy asarlarini o‘qiymiz?” deb o‘ylaganman.

Maktabda tadqiqot qilayotgan vaqtlarimda turk mamlakatlarining Koreya madaniyati bilan ko‘p o‘xshash jihatlari borligini bilganman, lekin o‘sha davrda u haqida ma'lumotlarni topish juda ham qiyin edi. Shu sababli men birinchi bo‘lib shu davlatlarga borib, ularning madaniyati, tarixi, adabiyotini o‘rganib, koreyaliklarga tanishtirishni maqsad qilganman.

O‘sha vaqtlari Koreyada bitta yagona turkshunoslik kafedrasi bor edi. Men u yerda o‘qib, keyin chet elda magistratura, doktoranturada o‘qishni rejalashtirganman.

Aslida O‘zbekistonda magistraturada o‘qishni istagan edim. Lekin u vaqt sovet ittifoqi davrlari bo‘lgani uchun O‘zbekiston va Koreya o‘rtasida diplomatik aloqalar yo‘q edi. Ma'lumotlarni ham bilmasdim. Shuning uchun Turkiyaga borib, magistratura va doktoranturani tugatganman. Lekin bu ham oson bo‘lmagan, men bormoqchi bo‘lgan vaqtimda nafaqat ota-onam, hatto professorlarim ham ruxsat berishmagan. Lekin istagim kuchli bo‘lgani uchun Turkiyada tahsil olib, Koreyaga qaytib kelganman.

Qaytganimdan keyin ham universitetda o‘qigan soham bo‘yicha ish topishga juda qiynaldim. U vaqtlari koreyaliklar turk xalqlari, dunyosi haqida deyarli hech narsa bilmasdi. Lekin shu kunlardan o‘tib, men mana shu universitetda 20 yildan ortiq vaqt davomida ishlab kelaman.

— Siz ingliz, turk, ozarboyjon, o‘zbek, fransuz kabi tillarda bemalol so‘zlasha olasiz. Tilni mukammal o‘rganishning siri nimada deb bilasiz?

— Siri degan narsa yo‘q, menimcha. Bir odam chet tilini o‘rganishi uchun uzoq vaqt mehnat qilishi kerak, deb o‘ylayman. Afsuski, o‘zbekcha so‘zlashishni biroz unutganman. Chunki O‘zbekistondan qaytib kelgandan so‘ng deyarli hech kim bilan o‘zbek tilida suhbatlashishga imkoniyat bo‘lmadi. Men O‘zbekistonda dars berganimda talabam bo‘lgan ayol hozirda bizning institutda, yonimda ishlaydi. Men unga shart qo‘yib, “Men bilan faqat o‘zbekcha gaplashing”, desam ham, gaplashmaydi. Chunki u koreys tilini juda yaxshi bilgani uchun koreycha gaplashishga odatlanib qolgan.

Boshqa tillarni yosh bo‘lgan vaqtimda o‘rgangan bo‘lsam, o‘zbek tilini o‘rganayotganimda yoshim allaqachon 43ga borgan edi. Hamma menga odam 40 yoshdan keyin ham til o‘rganishi mumkinmi, deb hayratlanib savol bergan. Lekin men bu gapga qo‘shilmayman. Inson o‘zi istasa, albatta, o‘rganadi.

— O‘zbek va turk tillarini yaxshi bilasiz. Ayting-chi, til o‘rganish qiyin kechmaganmi?

— Turk dunyosini, turk mamlakatlarini o‘rganadigan, ilmiy tadqiqotlar qiluvchi olimman. Shu olima ayol sifatida men, albatta, bu millatning ona tilini o‘rganishim kerak, deb hisoblayman. O‘zbekiston haqida tadqiqot qilayotgan olimlar orasida umuman o‘zbek tilini bilmaydiganlari ko‘p. Koreyada o‘zbek tilini biladigan olimlar menimcha uchta yoki to‘rtta chiqadi.

— Siz O‘zbekistonda fan doktori maqomini olgan birinchi chet ellik tadqiqotchi hisoblanasiz. O‘zbekistonda tadqiqot qilishingizga asosiy sabab nima bo‘lgan?

— Turk mamlakatlari bilan Koreya madaniyati o‘rtasidagi o‘xshashliklarni topib, madaniy hamjamiyat qilish fikrim bor edi. Bu mening akademik orzum bo‘lib qolgan. Turkiy tarixiy manbalar kam bo‘lgani uchun, faqat xitoy tarixiy manbalariga tayanishga to‘g‘ri kelgan. Turkiy mamlakatlar orasida esa O‘zbekiston o‘z nomoddiy meroslarini yaxshi saqlab qolgan.

2019 yilda O‘zbekistonda birinchi marta Baxshilar festivali tashkil etildi. Men ham anjumanda ishtirok etganimda YuNeSKO tomonidan O‘zbekiston nomoddiy meroslarini o‘rganish katta ahamiyatga egaligi qayd etilganini ko‘rib, xursand bo‘lganman.

O xonim intervyu davomida Baxshilar festivalining ochilish marosimida O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyov O In Gyong xonimning ismini aytib o‘tgani uning uchun katta sharaf bo‘lganligini ta'kidladi.

— O‘zbekistonda tadqiqot qilish hamda o‘zbek talabalariga dars berish vaqtida yodingizda muhrlanib qolgan eng esda qolarli voqeani aytib bera olasizmi?

— O‘zbekiston talabalari haqidagi fikrlarimni aytadigan bo‘lsam, ular juda ham sog‘lom, deb bilaman. Kursdoshlar orasida bir-biriga yordam berish, qo‘llab-quvvatlash menga juda ham yoqdi. Bir kuni men o‘zbek adabiyotini o‘rganish maqsadida bir professorning darsiga ruxsat olib kirganman. Shunda bir talaba qiz darsga o‘z o‘g‘li bilan kelganiga guvoh bo‘lgandim. Dars boshlanganidan 30 daqiqa o‘tgach, bola zerikib, yig‘lay boshladi. Shunda domla talaba qizga uyga ketishiga ruxsat berib yuborgandi. Bu holat meni juda hayron qoldirdi.

Koreyada esa bunday holatlar kuzatilmaydi. Odatda, universitetni tugatmasidan avval turmushga chiqishga ruxsat berilmaydi. Men o‘zim dars o‘tgan vaqtimda ham homilador talabalarni ko‘rdim. Ular imtihon mahali: “Imtihonga kira olmayman, yordam bera olasizmi”, deb aytishganda, hayron qolganman. Mana shunday holatlar Koreya bilan solishtirganda mutlaqo boshqacha.

— Siz 150 dan ortiq ilmiy-tadqiqot ishlari va 40 dan ortiq asarlarning hammuallifisiz. Ular orasida o‘zbek tilida yozilgan “Turk va koreys qahramonlik dostonlarining qiyosiy tahlili” (“Comparative Analysis of Turkish and Korean Heroic Epics”) ilmiy ishingiz e'tiborimni tortdi. Mazkur ilmiy ishingiz to‘g‘risida biroz to‘xtalib o‘tsangiz.

— Tadqiqotlarimda turk mamlakatlari bilan Koreya madaniy o‘xshash tomonlarini topishga harakat qildim. Koreyada qahramonlik dostonlarining kuylanish an'analari qolmadi, chunki IV asrlarda Xitoy alifbosini o‘rganishni boshlagan paytdan boshlab yo‘q bo‘lib ketdi. O‘zbekistonda esa bu an'analar janr bo‘lib, yashab keladi.

Shuning uchun o‘zbek dostonchiliklarini o‘rgansak, Koreya adabiyoti uchun ham, misol uchun, o‘zining genesisini topishga yordam beradi, deb o‘ylayman.

— O xonim, bo‘sh vaqtingizda nimalar bilan shug‘ullanasiz?

— Rostini aytsam, bajarish kerak bo‘lgan ishlar juda ko‘p, shu sabab bo‘sh vaqtim kam bo‘ladi. Lekin bo‘sh vaqtim bo‘lganda tabiat sadolarini tinglashni yaxshi ko‘raman. Irmoq atrofida yurish, tog‘larga chiqishni xush ko‘raman. Ba'zi vaqtlarda balet, yoga bilan shug‘ullanaman.

— O‘zbek tilidagi asarlarni ham o‘qib turasizmi? Sizga qaysi o‘zbek yozuvchilari yoqadi?

— Men eng qiziqadigan davrim – jadid adabiyoti davri. O‘sha davr butun dunyoda milliy ong tushunchasi o‘sib borgan bir vaqt hisoblanadi. Koreyada ham Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy kabi yozuvchilar bo‘lgan. Bu ikkala davlatning jadid davridagi yozuvchilarini o‘rganuvchi kelajakda bir loyiha qilinsa, juda zo‘r bo‘lar edi.

Bizda ham “O‘tgan kunlar” asariga o‘xshash bir asar bor, shu sababli bu kitobni o‘qiganimda boshqacha bir his paydo bo‘lgan. Avvallari o‘zbek tilidagi kichik hikoyalarni ham tarjima qilganman. Faqat Koreyada bir muammo bor: bu yerdagi nashriyotlar avval ingliz tiliga tarjima qilinmagan boshqa chet el asarlarini nashr etishmaydi.

Biroq Turkiya Madaniyat vazirligining TEDA nomli katta dasturi bor bo‘lib, butun dunyodagi davlatlarda agarda Turkiya adabiyotlari nashr qilinmoqchi bo‘lsa, ular moddiy yordam ajratadi. Shu imkoniyatdan foydalanib, Koreyada ko‘p turk asarlari koreys tiliga tarjima qilingan.

Agarda O‘zbekiston Madaniyat vazirligi qoshida ham mana shunday jamg‘armalar ochilsa, Koreyada o‘zbek adabiyoti va asarlarini targ‘ib qilishga yaxshi imkon yaratilgan bo‘lar edi.

— Professor O, bizga ma'lumki, Koreyada yosh avlodga o‘z milliy qahramonlarini tanitishga katta e'tibor qaratiladi. Turli folklor qo‘shiqlar, milliy serial va kinolar tayyorlanadi, maxsus tadbirlar tashkil etiladi. Nima deb o‘ylaysiz, O‘zbekistonda ham milliy madaniyatimiz, xalq dostonlari va adabiyotimizni ommaga ko‘proq targ‘ib etishda nimalarga e'tibor qilish kerak?

— Menimcha, birinchi o‘rinda o‘zbek xalqi o‘z madaniyatining qadri va ma'nosini anglashi kerak. Keyin esa uni asrab, himoya qilishga mehnat qilishi kerak. Shu bilan birga, davlat tomonidan madaniy merosni himoya qilishga yordam beradigan loyihalar ham amalga oshirilishi kerak.

O‘zbekistonga keladigan turistlar faqat bir marta aylanib ketib, keyin unutish uchunmas, O‘zbekiston madaniyati jahonda katta ahamiyatga egaligini anglashi kerak, deb o‘ylayman.

— O‘zbek tilida yaratilayotgan ijod mahsullari dunyo miqyosiga chiqishi uchun nima qilish mumkin?

— Menimcha, Koreya bu borada juda yaxshi ish tutdi, deb o‘ylayman. Koreyada Korean Wave (Koreya to‘lqini), ya'ni tarixiy daramalar, K-Pop'da Yevropadan kirib kelgan ohanglarni, janrlarni rivojlantirib, o‘zimizning milliy xususiyatlarni qo‘shib, yangi narsalarni yaratdi. Shular ichida ham biror qismi tarix, san'at, nomoddiy merosdan manbalar keltirib, yangi mahsulot integratsiya qilishmoqda.

Shu o‘rinda, targ‘ibotda muzeylarning o‘rni ham bor. Avvallari faqat tomosha qilish uchun muzeylarga borilgan bo‘lsa, hozirda muzeylar shakli, ko‘rinishi o‘zgargan. Endilikda muzeyga borib, tarixiy eksponatlarni ushlab ko‘rish, his etish imkoniyati bor.

— Yaqin kelajak uchun qanday rejalaringiz bor?

— Bu yil institutimiz tomonidan Alisher Navoiyga bag‘ishlangan alohida bir jurnal nashr qilish arafasidamiz. Bundan tashqari, 2022 yilda O‘zbekiston mustaqilligining 30 yilligi munosabati bilan bizning Yevrosiyo turkshunoslik institutimiz O‘zbekistonning Koreyadagi elchixonasi bilan hamkorlikda ilmiy anjuman tashkil etish rejasidamiz.

Shu bilan birga, Koreyadagi Markaziy Osiyo hamkorlik tashkiloti bilan birgalikda, moliyaviy ko‘mak olish imkoni bo‘lsa, O‘zbekistonning zamonaviy yozuvchilari asarlarini tarjima qilib, ensiklopediya qilamiz.

— O‘zbek xalqining sizga yoqqan xislatlarini aytib o‘tsangiz.

— To‘g‘risini aytsam, men O‘zbekistonda yashagan vaqtimda o‘zimni chet ellik, begona, deb his etmaganman. Sababi, xalqimizning o‘xshash tomonlari ko‘p. Faqatgina insonlarning yuzi boshqacha.

Menga yoqqan eng yaxshi urf-odatni aytadigan bo‘lsam, bu – kattalarga bo‘lgan hurmat, e'tibordir. Ikkinchisi, bu – jamoa ichida hamkorlik qilish, bir-biriga yordam berish. Bunga ham talabalarim orasida guvoh bo‘lganman. Shunga bog‘liq bir hodisa yodimga keldi.

Bir talaba semestr vaqtida yonimga kelib, ozgina ball yetmayotgani, unga ozgina yuqori baho kerakligini aytib iltimos qildi. Lekin faqat o‘zining bahosini so‘rab emas, balki yaqin do‘stiga ham stipendiya olishi uchun 2-3 ball kamlik qilayotgani, shu sabab unga ham biroz yuqoriroq baho qo‘yishimni so‘rab, iltimos qildi. Bu holat meni ham hayron qoldirdi, ham insoniylik jihatdan yoqdi.

Feruza Avazova suhbatlashdi.