Nobel mukofotiga munosib, ammo unga loyiq ko‘rilmagan olimlar

Nobel mukofoti nafaqat nazariyani ishlab chiqish uchun beriladi, balki bu nazariya eksperimental tarzda tekshirilishi ham kerak. Shuning uchun Eynshteyn hech qachon nisbiylik bo‘yicha Nobel mukofotini olmagan. Bu borada dunyoni tushunishimizga katta hissa qo‘shgan, ammo afsuski, Shvetsiyada hech qachon oliy mukofotlarga sazovor bo‘lmagan bir qancha olimlarni keltirib o‘tish mumkin.

Satendra Nat Bose

Yutug‘i: Eynshteyn statistikasi

Bose kalkuttalik hind fizigi edi. U olim va polimatematik bo‘lib, turli sohalarga, jumladan fizika, matematika, kimyo, biologiya, mineralogiya, falsafa, san’at, adabiyot va musiqaga qiziqish doirasi keng bo‘lgan. Olim Hindistonning ko‘plab tadqiqot qo‘mitalarida ishlagan. S.N.Bose Bose-Eynshteyn statistikasi va yagona maydon nazariyasiga qo‘shgan hissasi uchun K.Banerji (1956), D.S.Koari (1959), S.N.Bagchi (1962) va A.K.Dutta (1962) tomonidan fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod qilib ko‘rsatilgan. Masalan, Kedareshvar Banerji, Ollohobod universitetining fizika kafedrasi mudiri Nobel qo‘mitasiga 1956 yil 12 yanvardagi maktubida yozgan:

(1). U (Bose) o‘z nomidan Bose statistikasi deb nomlanuvchi statistikani ishlab chiqish orqali fizikaga juda katta hissa qo‘shdi. So‘nggi yillarda bu statistik ma’lumotlar asosiy zarrachalarni tasniflashda juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi va yadro fizikasining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi.

(2). 1953 yildan hozirgi kungacha Eynshteynning unitar maydon nazariyasi mavzusida juda katta oqibatlarga olib keladigan bir qator qiziqarli ma’lumotlarni e’lon qildi.

Bosening ishini Nobel qo‘mitasi eksperti Oskar Klayn baholagan, u olimning ishini Nobel mukofotiga loyiq deb hisoblamagan.

Mendeleyev Dmitriy Ivanovich

Yutug‘i: davriy jadvalni yaratgan

Mendeleyev o‘zining davriy jadvali bilan mashhur rus kimyogari va kashfiyotchisi edi. U elementlarning kimyoviy xossalari ma’lum atom raqamlaridan keyin davriy ravishda takrorlanishini birinchi bo‘lib payqadi. Bundan Mendeleyev zamonaviy davriy jadvalni ishlab chiqdi, shuningdek, keyinchalik kashf etilgan noma’lum elementlar uchun joy qoldirdi. U 1906 yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod bo‘lgan, ammo 1907 yilda mukofotsiz vafot etgan.

Enni Jamp Kennon

Yutug‘i: yulduzlarni tasniflagan

Koinotdagi trillionlab yulduzlarni qanday tasniflash haqida hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Bu qulog‘i eshitishdan mahrum ayol amerikalik astronom Enni Jamp tomonidan amalga oshirilgan. U astrofizikaning yuzini o‘zgartirdi va yulduzlar astrofizikasini yanada kuchli nazariy platformaga olib chiqdi. Edvard Pikering Kennon va boshqa ayollarni Harvard rasadxonasida kartografiya ustida ishlash va osmondagi har bir yulduzni tasniflash uchun yollagan. Har bir ayolning o‘z fikri bor edi. Kennon murosaga keldi: u o‘zining tasniflash tizimini qo‘llagan janubiy yarim sharning yorqin yulduzlarini o‘rganishdan boshladi. U har bir yulduzning spektrini o‘rganib chiqdi va ularni 7 toifaga ajratdi: O, B, A, F, G, K va M yulduzlar.

Kennon umri davomida hammadan ko‘proq, jami 350 000 ga yaqin yulduzni qo‘lda tasniflagan. U 300 ta o‘zgaruvchan yulduzni, beshta yangi yulduzni va bitta spektroskopik ikkilik yulduzni kashf etdi va 200 000 ga yaqin manbalardan iborat bibliografiya yaratdi. U o‘zining birinchi yulduzini 1898 yilda kashf etgan, garchi u buni 1905 yilgacha tasdiqlay olmagan bo‘lsa ham. U birinchi marta yulduzlarni kataloglashni boshlaganida, uch yil ichida 1000 ta yulduzni tasniflashga muvaffaq bo‘ldi. Ammo 1913 yilga kelib, u soatiga 200 ta yulduz ustida ishlay oladigan darajaga erishdi. Kennon bir daqiqada uchta yulduzni ularning spektral xususiyatlariga qarab tasniflashi mumkin edi.

Megnad Saxa

Yutug‘i: Saxa ionizatsiyasi tenglamasi

Megnad Saxa hind astrofizigi bo‘lib, yulduzlardagi kimyoviy va fizik sharoitlarni tasvirlashda qo‘llangan Saxa ionlanish tenglamasini ishlab chiqqani bilan mashhur edi. Saxa yulduz spektrini uning harorati bilan bog‘lagan birinchi olim bo‘lib, astrofizika va astrokimyo sohalarida asos bo‘lgan termal ionlanish tenglamalarini ishlab chiqdi. Saxa fizika bo‘yicha 1930 yilgi Nobel mukofotiga Debendra Moxan Bose va Sisir Kumar Mitra tomonidan nomzod qilib ko‘rsatilgan. Nobel qo‘mitasi Saxaning ishini yuqori baholadi. Bu foydali dastur hisoblangan, ammo “kashfiyot” emas.

Shunday qilib, unga mukofot berilmadi. Saxa yana 1937 va 1940 yillarda Artur Kompton tomonidan mukofotga nomzod bo‘lgan va 1939, 1951 va 1955 yillarda esa Mitra tomonidan nomzod sifatida ko‘rsatilgan. Ammo qo‘mita o‘zining avvalgi qaroriga sodiq qolgan.

Gilbert Nyuton Lyuis

Yutug‘i: Kimyoviy bog‘lanish qanday ishlashini tushuntirgan

Lyuis amerikalik kimyogar bo‘lib, uning 1900 yillarda kimyoga qo‘shgan hissasi kovalent bog‘lanishni kashf etgan va kislotalar hamda asoslarning tabiatini yoki qabul qiluvchi moddalar sifatida tushuntirgan. Shuningdek, u atomlar va molekulalardagi kimyoviy bog‘lanishlar va bog‘lanmagan elektronlarni ifodalash usuli bo‘lgan “Lyuis nuqta tuzilishi”ni taqdim etdi. Ammo 35 marta nomzod qilib ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, Lyuisning hamkasblarini tanqid qilishi va zamondoshlari bilan dushmanlik munosabatlari uning kimyo bo‘yicha Nobel mukofotini qo‘lga kiritishiga to‘sqinlik qildi.

Vu Jianxiong

Olima fizikaning birinchi xonimi va yadroviy tadqiqotlar malikasi sifatida ham tanilgan fizik edi. Fiziklar orasida shunday bir gap bor edi: “Agar tajriba Vu tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, u to‘g‘ri bo‘lishi kerak”. Bir paytlar Enriko Fermi o‘zining tajribalaridan birida muammolarga duch kelganda Vu bilan maslahatlashishni maslahat bergan. U o‘sha davrning boshqa ko‘plab olimlari singari Nobel mukofoti laureatlari ro‘yxatidan chiqarildi. Vu gender adolatsizligini yaxshi bilar edi va 1964 yil oktyabr oyida bo‘lib o‘tgan simpoziumda shunday dedi: “Qiziq, mayda atomlar va yadrolar yoki matematik belgilar yoki DNK molekulalari ham erkak yoki ayolni davolashni afzal ko‘rarmikan?”

Karl Richard Vyoze

Vyoze mikrobiologiya va evolyutsiyani o‘rgangan molekulyar biolog edi. 1977 yilda u mikroblarni aniqlash va tasniflash uchun hujayra organellasi bo‘lgan ribosomadagi RNKdan qanday foydalanishni tavsiflovchi maqola chop etdi. Molekulyar filogeniya deb ataladigan bu usul oxir-oqibat mikrobiologiya va evolyutsiyani o‘rganishda inqilob qildi. Vyozening molekulyar filogeniyadan foydalangan holda birinchi tahlili Yerdagi hayotning ilgari eshitilmagan uchinchi sohasi bo‘lgan arxeyani kashf etishga olib keldi. Vyoze kashfiyotidan oldin hayot ikkita asosiy nasldan kelib chiqqan holda beshta shohlikka bo‘lingan: bakteriyalarni o‘z ichiga olgan hayvonlar, o‘simliklar, zamburug‘lar va protistlarni o‘z ichiga olgan eukariotlar. Bu nasllar orasidagi yagona farq hujayra yadrosining mavjudligi (eukariotlar) yoki yo‘qligi (prokariotlar) edi.

Arxeyadagi mikroorganizmlar yadroga ega emas, lekin o‘ziga xos membranalar, fermentlar va ribosomalarga ega. Aksariyat arxeyalar ekstremofillar bo‘lib, ko‘pchilik organizmlar chidab bo‘lmas sharoitda yashaydi: issiq buloqlar, vulqon teshiklari yoki juda sho‘r joylarda. Vyoze hayot daraxtini tom ma’noda o‘zgartirganiga qaramay, u o‘zining asosiy ishi uchun Nobel mukofotini olmagan.

Edvin Xabbl

Xabblning galaktikalar bo‘yicha ishi diqqatga sazovordir. 1921 yilda Xabbl muhim kuzatishni amalga oshirdi. U galaktika qanchalik chuqur fazoda bo‘lsa, bizdan shunchalik tez uzoqlashishini aniqladi. Bu qonun Xabbl qonuni sifatida tanildi. Biroq bu qonunni birinchi marta ruhoniy bo‘lgan G.Lemaitre ham qayd etib o‘tgan. Shuning uchun Xabbl qonuni Xabbl-Lemaitre qonuni sifatida ham tanilgan. Bu qonunning ahamiyati shundaki, u kengayib borayotgan koinotning dastlabki dalillaridan biri edi. Bu endi Big Bang modeli foydasiga ishonchli dalildir. Koinot Somon yo‘lidan ancha katta ekanligini Xabbl va Kertis kashf etgan.

Ulardan oldin Andromeda va Triangulus kabi galaktikalar bizning galaktikamiz ichidagi “tumanliklar” deb hisoblangan. Biroq ularning ishi bizning Somon yo‘li kabi, aslida mustaqil galaktikalar ekanligini ko‘rsatdi. Xabblning topilmalari koinot haqidagi ilmiy qarashni tubdan o‘zgartirdi. Tarafdorlarning ta’kidlashicha, Xabblning bizning galaktikamizdan tashqarida joylashgan tumanliklarni kashf etishi bo‘lajak astronomlarga yo‘l ochishga yordam bergan. Xabbl shuningdek, Xabbl ketma-ketligi deb nomlanuvchi galaktikalarni tasniflash tizimini ishlab chiqdi. Olim Nobel mukofotini olmadi, chunki o‘sha paytda astronomiya fizikaning bir tarmog‘i hisoblanmagan.

Maxsuma Oqqo‘ziyeva tayyorladi.