Xitoy Tibet janubida dunyodagi eng yirik GESni qurmoqchi. Aholi, Hindiston va ekologlar qarshi

Hindiston GES qurilishi o‘zining suv ta’minotiga jiddiy xavf solishi mumkinligini ta’kidlayapti. Loyiha Hind daryosiga suv oqimini qisqartiradi, bu esa Hindistonning katta qismida suv yetkazib berish tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Ekologlar bu GES qurilishi Tibetning nozik ekologik tizimiga qaytarib bo‘lmaydigan zarar yetkazishidan xavotirda. Ular qurilish mintaqa bioxilma-xilligiga, o‘simlik va hayvonot dunyosi barqarorligiga salbiy ta’sir qilishi mumkinligini ta’kidlamoqda.

Xitoy hukumati bu GES mamlakat energiya ta’minotini oshirish va iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash uchun muhim ekanini ta’kidlayapti. Ammo, loyihaning global va mintaqaviy oqibatlari bo‘yicha muhokamalar hamon davom etmoqda, deb yozmoqda BBC.

Pekin daryoning quyi qismidagi Brahmaputra (Xitoyda — Tsangpo daryosi) bo‘ylab dunyodagi eng yirik GES qurishni rejalashtirmoqda. Janubiy Osiyoning eng yirik suv arteriyalaridan biri bo‘lgan bu daryo Yarlung Tsangpo yoyiladigan darada oqadi va uning suvlaridan yangi GES uchun suv ombori shakllantiriladi.

Xitoy bu loyiha haqida ilk marta 2020 yil oxirida e’lon qilgan edi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, yangi gidroelektrstansiya Xitoydagi Yangji daryosida qurilgan va hozirgi kunda dunyodagi eng qudratli GES bo‘lgan «Uch dara» stansiyasidan uch baravar ko‘proq elektr energiyasi ishlab chiqaradi.

Xitoy davlat nashrlari yangi GESni «Xitoy ekologik farovonligini muhofaza qilishga qaratilgan xavfsiz loyiha» sifatida ta’riflaydi. Rasmiylar bu GES mamlakatda uglerod chiqindilarini sezilarli darajada kamaytiradi va mahalliy aholi turmush sharoitlarini yaxshilashga xizmat qiladi, deb ta’kidlayapti.

Biroq ekspertlar, inson huquqlari bo‘yicha faollar va ekologlar loyiha salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligidan xavotirda. Ular qurilishning atrof-muhit va Brahmaputra daryosi sohasidagi aholiga yetkazadigan salbiy ta’sirlari loyiha berishi mumkin bo‘lgan foydadan ancha ortiq bo‘lishi mumkinligidan ogohlantirmoqda.

GES qurilishi mahalliy aholining katta qismini o‘z joyidan ko‘chirishni talab qiladi. Aytishlaricha, bu loyiha doirasida bir milliondan ortiq tibetlik o‘z uylarini tark etishga majbur bo‘ladi.

Shuningdek, mazkur mintaqa landshafti sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin, bu esa o‘ziga xos ekologik tizimlar yo‘qolishi yoki ular jiddiy zarar ko‘rishiga olib keladi. Ekologlar ta’kidlashicha, bu mintaqa biologik xilma-xillik va ekotizimlar boyligi bilan ajralib turadi, bu esa Tibet tog‘li hududining boshqa qismlarida ko‘p uchramaydi.

Xitoy 1950-yillarda Tibetni anneksiya qilib olganidan beri bir necha GES qurgan. Bu holat tibetlik huquq faollari va jamoat arboblari tomonidan Xitoyning Tibet xalqini va yerlarini ekspluatatsiya qilishi sifatida baholanadi. BBC bilan intervyuda ular bu loyihani Pekinning tibetliklar manfaatlariga e’tiborsizligiga yana bir misol sifatida ta’riflagan.

Tibet jamoalari, asosan buddizm diniga e’tiqod qiladiganlar, so‘nggi yillarda Xitoy hukumati tomonidan ko‘plab repressiyalarga uchragan. Huquq himoyachilari ma’lumotiga ko‘ra, bunday tazyiqlar natijasida minglab tibetliklar jabr ko‘rgan bo‘lishi mumkin.

Joriy yil aprel oyida Xitoy hukumati Drichu daryosidagi Kamtok to‘g‘oni qurilishiga qarshi namoyish o‘tkazgan yuzlab tibetliklarni hibsga olgandi. Hibsga olishlar davomida tibetliklarga qo‘pol muomalaga ko‘rsatildi, ularning ko‘pchiligi kaltaklandi. Keyinchalik ko‘plab namoyishchilar qamoqqa olindi va og‘ir jarohatlar oldi.

BBC mintaqadagi manbalar va videotasvirlarni tasdiqlash orqali bu hodisalar haqiqiyligini aniqlagan. Bu voqealar tibetliklarning o‘z yerlari va tabiiy resurslarini himoya qilishga bo‘lgan urinishlari qanchalik xavfli va og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatmoqda.

Kamtok to‘g‘onini qurish loyihasi bir necha qishloqni ko‘chirishni taqozo etadi. Qolaversa, qurilish natijasida bir nechta qadimiy buddaviylik monastirlari suv ostida qolishi mumkin. Pekin ushbu qishloqlar aholisini ko‘chirish va ularning yo‘qotishlari uchun kompensatsiya va’da bergan. Shuningdek, tibetliklarning qadimiy diniy yodgorliklari boshqa hududlarga ko‘chirilishi ta’kidlangan.

Brahmaputra daryosidagi damba qurilishiga kelsak, Pekin hali suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlardan ko‘chiriladigan aholi sonini oshkor qilmadi. Ma’lumki, «Uch dara» GES qurilishi jarayonida 1,4 mln kishi ko‘chirilgan edi.

Xitoy rasmiylari Brahmaputra daryosidagi qudratli GES qurilishi atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazmaydi, deb ishontirmoqda.

Biroq ekologlar bu fikrga shubha bilan qaramoqda. Ular Pekin rejasiga ko‘ra, damba qurilishi uchun Namcha Barva tog‘idan uzunligi 20 km bo‘lgan kamida to‘rtta tunnel qazish kerak bo‘lishini ta’kidlashmoqda. Bunday ko‘lamli qurilish atrof-muhitga jiddiy salbiy ta’sir etmasdan amalga oshirilishi mumkin emas, deb hisoblaydi ekologlar.

Osiyoning «suv manbasi» ustidan nazorat

Xitoyning janubiy Tibetda yangi GESlar qurish rejalari qo‘shni mamlakatlar tomonidan bahsli hudud ustidan to‘liq nazorat o‘rnatish va yangi iqtisodiy bosim vositalarini qo‘lga kiritishga urinish sifatida qabul qilinmoqda.

Hindiston bu loyihadan jiddiy xavotirda. Mamlakat rahbarlari va mutaxassislar fikricha, GES qurilishi Xitoyga Brahmaputra daryosi ustidan to‘liq nazoratni taqdim etadi. Bu daryoning katta qismi Hindiston hududidan o‘tadi.

Tibet tog‘ligi ko‘pincha «Osiyoning suv manbasi» deb ataladi, chunki Janubiy Osiyo mamlakatlarini suv bilan ta’minlaydigan asosiy daryolar aynan shu hududdan boshlanadi. Brahmaputra — Janubiy Osiyoning eng yirik daryolaridan biri bo‘lib, Bengal ko‘rfaziga quyilganda, Gang bilan birgalikda 100 ming kilometr kvadratli umumiy deltani tashkil qiladi.

Hindistonda Brahmaputra Assam va Arunachal-Pradesh shtatlari orqali oqib o‘tadi va mahalliy aholi uchun hayot manbayi hisoblanadi. Ushbu daryo nafaqat qishloq xo‘jaligi, balki mintaqadagi butun ekotizim uchun muhim ahamiyatga ega.

Tibetda Brahmaputra daryosida to‘g‘on qurilishi Xitoyga daryoning oqim yo‘nalishini o‘zgartirish imkoniyatini ham beradi, deb ta’kidlaydilar mutaxassislar. Bu ehtimol Hindiston va Bangladesh uchun katta xavf tug‘diradi. Ayniqsa, Xitoyning janubdan suvlarni suv resurslari kam bo‘lgan mamlakat shimoliga yo‘naltirish bo‘yicha uzoq muddatli va keng ko‘lamli rejalarini hisobga olganda.

Avstraliyada joylashgan Loui instituti mutaxassislari ta’kidlashicha, Tibet tog‘ligida boshlanuvchi daryolar ustidan nazorat qilish Xitoyga o‘z qo‘shnilari, ayniqsa, ko‘plab daryolarni Xitoy bilan «bo‘lishadigan» Hindiston iqtisodiyoti ustidan nazorat o‘rnatish imkonini beradi.

Xitoyning Brahmaputra daryosida GES qurish rejalari haqidagi xabaridan so‘ng, Hindiston hukumati o‘z navbatida Arunachal-Pradesh shtatida, ushbu daryoning pastki oqimida bir nechta GES qurish loyihalarini e’lon qildi. Hindiston rasmiylari bu rejalar Xitoydagi GES qurilishi oqibatidagi salbiy ta’sirlarni «kamaytirish»ga qaratilganini ta’kidlamoqda.

Bu hudud GES qurilishi uchun juda jozibador hisoblanadi. Yarlung Tsangpo kanyoni dunyodagi eng chuqur kanyon bo‘lib, bu yerda daryo oqimining umumiy balandlik farqi taxminan 2000 metrni tashkil qiladi — bor-yo‘g‘i 50 km masofada.

Shu bilan birga, Yarlung Tsangpo kanyoni Hind-Yevroosiyo tektonik plitalari to‘qnashuv joyida joylashgan. Shunday qilib, Xitoy loyihasi tanqidchilari damba qurilishi rejalashtirilgan hudud o‘ta seysmik xavfli zonada joylashganini ta’kidlaydi. Bu yerda zilzilalar magnitudasi Rixter shkalasi bo‘yicha 8,6 darajaga yetadi.

Ekspertlar, shuningdek, shunchalik tor va chuqur darada damba qurilishi ko‘plab yer qimirlashlari yuzaga kelishiga olib kelishi mumkinligini taxmin qiladi. Yer qimirlashi va zilzilalar to‘g‘onning o‘zi uchun juda xavfli. Uning vayron bo‘lishi katta falokat va ko‘plab qurbonlarga olib kelishi mumkin.