Рақамли валюталар: қандай хавфлар бор?

Пандемиянинг «инқилобий» кучи

Технологик тараққиёт натижасида молиявий бозорларнинг виртуаллашуви рақамли ва криптовалюта бозорларига янада жон бағишлади. Бу жараён коронавирус пандемияси ортидан ўзининг янги босқичига кўтарилди.

Одатда, ўнлаб йиллар давом этадиган ўзгаришлар эпидемия таъсири туфайли бир йил ичида содир бўлди. Масалан, яқинда Швейцария Марказий банки «блокчейн» технологиясига эга электрон кронни бозорга олиб чиқди. Багама Марказий банки айни шу дастурни 2020 йилнинг октябр ойида жорий қилганди. Шунингдек, дунёдаги энг етакчи иқтисодиётга эга давлатлардан бири бўлган Хитой Марказий банки молия бозорларига рақамли валюта чиқаришга ҳозирлик кўрмоқда. Мазкур жараён 2035 йилгача якунланиши кутилмоқда.

Ушбу ўзгаришлар янги глобал молиявий тизимдан дарак бермоқда. Мазкур ўзгаришга криптовалюталар ва уларнинг орасида энг таниқлиси бўлган Bitcoin’га бўлган талабнинг тез суръатларда ўсиб бориши катта туртки берди. Айниқса, кейинги пайтларда АҚШ ва Буюк Британиядаги кўплаб инвестиция компаниялари ўзининг миллионлаб долларлик сармояларини криптовалюталар фойдасига ишлатишини эълон қилди. Бундан ташқари, Мексиканинг энг йирик оммавий ахборот воситаларига эгалик қилувчи миллиардер Рикардо Салинас Тwitter’да ликвид активларининг 10 фоизини Bitcoin’га киритганини эълон қилди.

Қизиқиш ортиб бормоқда

Bitcoin’га асосланган жонли бозор криптовалюта бозорларига шубҳа билан қаровчи баъзи иқтисодчилар ва институтлар фикрларининг ижобий тарафга бурилишига олиб келди. Масалан, жараён бошида криптовалюта бозорларига шубҳа билан қараган таниқли иқтисодчи Нуриэл Рубини Yahoo Finans журналистларига берган интервьюсида аввалига ўзи «ёмон пул» деб атаган Bitcoin’ни «қисман сармоя» воситаси сифатида кўришини маълум қилди.

Халқаро ҳисоб-китоблар банки (BIS) томонидан ўтказилган сўров ҳам бутун дунё бўйлаб содир бўлган ушбу ўзгаришни яққол тасдиқлади. Сўров натижаларига кўра, 2020 йил дунё миқёсида марказий банкларнинг рақамли пул тизимларига қизиқиши олдинги йилдагига нисбатан 10 фоизга ошган. Айни пайтда яна бир аҳамиятли жиҳат шундаки, ушбу банкларнинг аксарияти ривожланаётган мамлакатларнинг марказий банклари ҳисобланади. Ривожланаётган мамлакатлар ўз ёш аҳолисининг янгиликларга мослашиш тезлиги, янги технологик ўзгаришларда давлатнинг етакчи рол ўйнаши каби баъзи бир афзалликлардан фойдаланган ҳолда пулларнинг рақамлашуви жараёнида карвонбошилик қилмоқда.

Рақамли валюта тизимидаги ушбу ўзгаришларда Европанинг баъзи етакчи давлатлари ва АҚШ секинроқ ҳаракат қилмоқда. Хусусан, Европада онлайн тўлов тизимларида хусусий корхоналар кучининг етишмаслиги рақамли валюта соҳасидаги ўсишга энг катта тўсиқ бўлиб келмоқда. Анъанавий молиявий воситаларга содиқлиги билан машҳур бўлган АҚШда эса Facebook’нинг «Libra» деб номланган янги криптовалютаси ва PayPal бошчилигидаги баъзи компанияларнинг тўловларда Bitcoin’ни қабул қила бошлаши аксарият Ғарб банкларини рақамли пулларга ўтиш масаласини яна бир бор кўриб чиқишига ундади. Канада Марказий банки вице-президенти Тимоти Лейннинг матбуот анжуманида Covid-19 туфайли тезлашган онлайн фаолиятларга рақамли пуллар ва янги маҳсулотлар билан тезроқ жавоб бериш лозимлигини таъкидлагани бу борадаги энг сўнгги мисоллардан бири бўлди.

Бугунги кунда технология ва молиявий инфратузилмалар жадал ривожланмоқда. Аммо пул ўтказмаларида ишлатиладиган EFT ва SWIFT каби классик усуллар ҳамон секин ва қиммат бўлиб қолаётгани бор гап. Нақд пулсиз дунё жуда кам ўғирлик ҳодисалари, молиявий хизматларнинг арзонлиги, банк ва бошқа мажбурий қарамликларсиз мобил телефони орқали банк хизматлари ва операцияларини кузатиш – бюджет назорати каби кўплаб афзалликларини тақдим этмоқда. Шунингдек, шахсий даромадлардан ташқари, жамоатчиликнинг молиявий операцияларни тезроқ амалга ошириш имконига эга бўлиши ва coin’лардан олинган даромадларга солиқ солиниши жамият ва давлатнинг фойдасига ишлаши мумкинлиги таъкидланмоқда.

Қандай хатарлар бор?

Афзалликлар билан бир қаторда рақамли валюталарнинг камчиликлари ҳам бор. Энг асосий камчиликлардан бири – дастурий таъминот хавфсизлиги билан боғлиқ. Сўнгги йилларда оммавий ахборот воситаларида эълон қилинаётган маълумотлар бузилиши билан боғлиқ хабарларни ҳисобга олиб айтиш мумкинки, ахборот хавфсизлиги чиндан ҳам жиддий муаммо бўлиб турибди. Молиявий технологлар янги криптографик тизимларнинг ваъдаларига қарамай, янги тизимнинг шаффофлик, барқарорлик ва ишончлилик жиҳатидан мукаммалликка эришиши учун яна 5-10 йил вақт кетиши мумкинлигидан огоҳлантирмоқда. Қолаверса, давлатлар ёки мустақил аудиторлик ташкилотлари назорати остида бўлмаган криптовалюталарнинг ноқонуний фаолиятларда қўлланилиши ҳам жуда муҳим ва хавфли масала бўлиб қолмоқда.

Халқаро валюта жамғармаси (IMF) томонидан октябрь ойида эълон қилинган ҳисоботда зарур қонуний тартибларга эга бўлмагани сабабли Марказий банк рақамли валюта тизимларининг (CBDC) ноқонуний молиялаштиришга йўл очиб беришидан ва маҳаллий ҳокимият органларининг капитал оқимини назорат қилишини қийинлаштиришидан хавотир олинаётгани билдирилади.

Ҳисоботда, шунингдек, тегишли хавфсизлик чораларисиз рақамли валюталарнинг истеъмолда қўлланиши марказий банклар самарадорлигини сусайтириши мумкинлиги айтилади. Яна бир муҳим огоҳлантиришлардан бири пул-кредит сиёсатидаги заифлик валюталарни беқарорликка олиб бориши билан боғлиқ.

Қандай тавсиялар бор?

Covid-19 вакцинасининг кашф этилиши ва оммавий эмлаш жараёнларига киришилиши ортидан дунё миқёсида иқтисодий масалаларга эътибор кучайди. Рақамли ва криптовалюталар эпидемиянинг чуқур иқтисодий таъсирини йўқотиш ва пандемиядан сўнг пайдо бўла бошлаган янги молиявий имкониятларга ҳозирлик кўрган дунё иқтисодиёти учун хатарлардан қочиш йўлидаги жиддий имкониятларидан бири сифатида кўрилмоқда. Мана шундай вазиятда марказий банкларнинг ўз рақамли валюталарини чиқариши ўзгарувчан технологиялар билан ҳамнафас бўлиш ва истеъмолчиларни юзага келиши мумкин бўлган хатарлардан ҳимоя қилиш нуқтайи назаридан фойдали бўлади.