Нодир Жонузоқ: Тилимиз мукаммал алифбога муносиб

Бизнинг ҳам шонли ўтмишимиздан ҳикоя қилгувчи қадимий битикларимиз бор. Афсуски, улар мозий талатўплари боис тарихнинг тошбекатларида қолиб, ўз жойларини бошқа имлоларга бўшатиб беришларига тўғри келган. Минг йилдан зиёд вақт давомида араб, кейин эса лотин ва кирилл ёзувларидан фойдаландик. Гарчи она тилимиз бошқа халқларнинг «имловий либоси»ни кийган бўлса-да, ўз тийнатини йўқотмади, руҳини асраб қолди.

Аслида, дунёга боқсак, кўҳна имлосидан узилиб, умумий ёзувлардан фойдаланаётган халқ фақат биз эмасмиз: аксарият миллатлар давр талабларига мос, ўқиш ва ёзишга қулай ёзувларни қабул қилишган. Фақат, қабул қилиш жараёнида ёзувни улар ўз тиллари табиатига имкон қадар мувофиқлаштирган.

ХХ аср бошида маърифатпарвар боболаримиз ҳам шу тамойилга суяниб, аввал араб, кейин эса лотин ёзувини она тилимиз талабларига мослаштиришга ҳаракат қилишган. Хусусан, 1919 йилда Тошкентда Абдурауф Фитрат бошчилигида тил-имло масалалари билан шуғулланувчи тўгарак – «Чиғатой гурунги» жамияти ташкил топади ва араб ёзувини ўзбек тилига мослаб ислоҳ қилиш бўйича таклифларни ишлаб чиқади. Бу таклифларни Элбек каби илғор зиёлилар қўллаб-қувватлайди. Табиийки, имлони такомиллаштиришга оид таклифлар ҳаммага ҳам бирдай маъқул келмайди. Шу боис 1921 йилнинг 1-5 январ кунлари Тошкентда бўлиб ўтган биринчи ўлка ўзбек тили ва имлоси курултойида сўзга чиққан Фитрат уларга қарата: «Янги имлочиларимиз ҳузурингизга чиқиб, ўз асосларини арз этдилар ҳамда айталарким: эски имло билан ёхуд эски имлосизлик билан саводсизликни битириш, билимни умумлаштириш мумкин эмасдир. Саводсизликни битирмак истасалар, қоидали бўлғон асосларимиз қабул этилсин!» дейди. Анжуманда қатнашган Боту эса мутлақо янги таклифни ўртага ташлайди: «Маданиятда ортда қолғон миллат – ёзуви ортда қолғон миллат демакдир... Эмди мен бу ерда эски ёки ўрта имлочилар тўғрисида сўйлаб ҳам турмайман, чунки у бўлмағур бир нарса... Мана шунинг учун бутунлай ҳозирги араб ҳарфларини ташлаб, кўб миллатлар томонидан қабул бўлғон лотин ёзувини тилимиздаги товушларга мувофиқ бир ҳолға келтуруб қабул қилиш керакдир».

Мана, ўша тарихий қурултойдан сўнг орадан роппа-роса 100 йил ўтди – йигирма биринчи асрнинг йигирма биринчи йилида турибмиз – лекин ҳали-ҳануз лотин ёзувини она тилимизга мослаб қабул қилиш ҳақида бош қотиряпмиз. Ҳолбуки, ўтган юз йил ичида имло соҳасида кўп машаққатли эврилишларни бошдан кечирдик: лотин ёзувини расман давлат алифбоси сифатида қабул қилдик (1928 йил), уни ислоҳ қилдик (1934 йил), кирилл ёзувига ўтдик (1940 йил), яна лотин ёзувини жорий этдик (1993 йил), тағин ислоҳ қилдик (1995 йил), бироқ мақсадимизга тўла-тўкис эриша олмадик. Нега? Сабаби, биз миллий алифбони жорий этишда илмий-мантиқий талаблардан кўра кўпроқ бошқа тамойилларга суяндик ва бунинг аччиқ меваларини бугунгача тотиб келяпмиз.

Айниқса, 1995 йилда амалга оширилган ислоҳот ёзувимизни боши берк кўчага киритиб қўйди, десак, ҳақиқатни айтган бўламиз. Барча туркий халқлар бемалол фойдаланиб келаётган Ö, Ğ, Ç, Ş ҳарфларининг ўрнига амалиётда синаб кўрмасдан, шошқалоқлик билан O‘, G‘, Ch, Sh каби мураккаб бирикмаларни қабул қилдик. Ўзимизча, компьютерда ёзиш, ишлаш қулай бўлади, дедик, аммо ўйлаганимиз тескари бўлиб чиқди: айнан биз ислоҳ қилган “инжиқ” ҳарфлар компьютерда тўғри ёзиш, турли замонавий дастурлар яратишда тўғоноқ бўлаётир. Энг ёмони, чорак аср ўтяптики, бу қўшҳарфларни халқимиз ҳазм қила олмади. Боиси, улар тилимиз табиатига ёт эди. Жонли вужуд эса ўзига сингмаган ёт нарсани чиқариб ташламагунча енгил тортмайди.

Лотин алифбосидан фойдаланаётган илғор халқлар тажрибасига қарайдиган бўлсак, улар алифбодаги асосий ҳарфлар ёнига ўзига хос товушларни ифодалаш учун қўшимча белгили ҳарфларни қабул қилганини кўрамиз. Хусусан, немислар Ä Ö Ü ẞ, чехлар Á Č Ď Ě Ň Ř Š Ť Ů, поляклар Ą Ć Ę Ł Ń Ó Ś Ź Ż, венгерлар Á É Ó Ö Ő Ú Ű,  финлар Å Ä Ö Š Ž, руминлар Ă Â Î Ș Ț, испанлар Ñ каби ҳарфларни ўз алифболарига қўшиб олишган. Бошқа халқларнинг алифболарида ҳам ўзларига хос ҳарфлар мавжуд. Яъни улар бизга ўхшаб она тилини жонсиз клавиатурага эмас, клавиатурани она тилига мослаштирганлар.

Википедиядаги маълумотга кўра, Sh бирикмасидан инглизлардан ташқари албанлар ва биз фойдаланар эканмиз. Хўш, она тилимиз тарихан, табиатан инглиз тилига қай даражада алоқадор? Инглизлар билан бевосита қардош бўлган халқлар ўз ёзуви ва имло қоидаларини ишлаб чиққан бир пайтда нега биз етти ёт тилга таассуб, тақлид қилишимиз керак? Қайси мантиқ буни оқлайди? Ҳолбуки, дунё ёзувларини тадқиқ қиларканмиз, бир-бирига яқин, қон-қардош бўлган халқларнинг алифболари ўзаро муштарак эканини кўрамиз.

Дунёдаги ҳеч бир имлода учрамайдиган, беш-олтита тугмани босиш эвазига ёзиладиган бошоғриқ ҳарфий бирикмаларимиз – O‘, G‘ ҳақида индамай қўя қолайлик. Ўзи, шусиз ҳам, бу ҳарфларнинг турли-туман техник ва имловий муаммолари, қусурлари ҳақида гапирмаган одам қолмади. Хуллас, имломизда тўғрилашимиз шарт бўлган катта-кичик нуқсонлар, афсуски, тўлиб ётибди.

Кўнгилни равшан этадиган ҳолат – сўнгги йилларда мамлакатимизда она тилимизга, жумладан, имло масалаларига эътибор давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Тан олишимиз керак, бунга давлатимиз раҳбарининг азм-у шижоати, қатъияти сабаб бўлди. Давлат тилининг ўттиз йиллиги тантанасида сўзланган тарихий нутқни эшитиб, зиёлиларимизнинг мижжасига ёш қалққани бежиз эмас. Сўнгги бир аср давомида олим-у адибларимизни ташвишлантирган, аммо сурункали судралиб келаётган тилга оид масалаларни ечиш учун амалий қадамлар қўйилмоқда. Жумладан, энг долзарб вазифаларимиздан бири бўлган лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини, имлосини такомиллаштириш ва уни жамиятимизда тўлиқ жорий этиш бўйича ҳам тегишли ҳужжатлар қабул қилинди. Президентимизнинг 2020 йил 20 октябрдаги «Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони иловасида бу масала ҳам алоҳида қайд этилгани саводхонлик ва тил ташвишини чекиб юрган зиёлиларимизни беҳад қувонтирди.

Тарихга қарайдиган бўлсак, ёзув ва имлога оид янгиланишлар айнан буюк ислоҳотлар даврида юз берганини кўрамиз. Жамиятни, миллат руҳини янгилаган ислоҳотчилар энг муҳим масалалардан бири сифатида ёзув ва имлога ҳам алоҳида эътибор қаратганлар. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг араб ёзувини туркий тилга мослаб «Хатти Бобурий»ни ишлаб чиққани ўз даврида (бугунги кун нуқтайи назаридан ҳам) беқиёс жасорат эди. Корейс тили ёзуви – «хангыл» ҳам ҳурлик тимсоли сифатида Чосон ҳукмдори Буюк Сежон ташаббуси билан XV асрда яратилган. Пётр Биринчи нафақат рус армияси ва флотини, бошқарув тизими ва жамият қоидаларини, шунингдек, ёзувни ҳам ислоҳ қилади: дунёвий адабиётларни чоп этиш учун черков ёзувидан фарқ қиладиган фуқаро алифбосини жорий этади. Бундай мисолларни кўплаб келтиришимиз мумкин. Айтиш мумкинки, бугун миллий алифбо ва имлони такомиллаштириш борасида юртимизда амалга оширилаётган саъй-ҳаракатларимиз янги Ўзбекистондаги бошқа улуғвор ислоҳотларга ҳамоҳанг, уйғун тарзда кечмоқда.

Она тилимизнинг нуфузини ошириш, уни тарғиб этиш, керак бўлса, ҳимоя қилиш борасида режали иш олиб бораётган Вазирлар Маҳкамасининг Давлат тилини ривожлантириш департаменти ёзув ва имлога оид масалаларни ечишда ҳам бош-қош бўлмоқда – яқинда департамент шафелигида ЎзФА ҳузурида тузилган ишчи гуруҳ томонидан такомиллаштирилган алифбо лойиҳаси кенг жамоатчилик эътиборига ҳавола қилинди. Айни пайтда лойиҳа бўйича турли мулоҳазалар, таклифлар билдириляпти. Масаланинг моҳиятига етмагани учун ёки айрим хусусий сабабларга кўра ўзгаришлардан ҳадиксираб турганлар ҳам йўқ эмас. Аммо ёзувимиздаги муаммоларга амалиётда дуч келиб, кўнгли чўкиб юрган тилшунослар, муҳаррирлар, луғатчилар, дастурчилар, веб-дизайнерлар, блогерлар ва бошқа мутахассислар алифбо ислоҳотини катта қувонч, қониқиш билан қабул қилмоқда. Табаррук ёшдаги тилпарвар устозларимизнинг «Шу кунларга етказганига шукр» деган эътирофларини ҳам эшитяпмиз.

Шу ўринда уч йил олдинги бир учрашув ёдимга тушяпти. Қош қорайган маҳал хонамга ёши улуғ, нуроний бир отахон кириб келди. Танишдик. Неъматжон ота Раҳимов, ёши тўқсон учда экан. Атайлаб Марғилондан келибди. Қўлидаги қўлёзмаларни, сарғайган газеталарни менга узатди. Қарасам – лотин ёзувидаги эски матнлар. Ҳайрон бўлдим. Ота: «Лотин ёзувимиз ислоҳ бўлади, деган гапларни эшитиб қувониб кетдим. Сизлар ўтган асрнинг 30-йилларидаги асл лотин ёзувимизни кўрмагансизлар. Шунинг учун, фойдаси тегиб қолар, деб ўзимдаги газета ва қўлёзмаларни олиб келдим», деди. Ҳайратим ҳам, отага нисбатан ҳурматим ҳам юз чандон ошди. Айрим лоқайд мутахассислар томошабин бўлиб турган бир паллада салкам юзга кирган отахоннинг ғайрат билан довон ошиб келганини кўриб (қаршилик қилади, деб фарзандларига айтмасдан келган экан) тасанно дедим. Кейинчалик ёзувимиздаги ноқисликлар ҳақида қайғуриб юрган турли ёшдаги фидойи, жонкуяр юртдошларимизни кўп учратдим. Улар шу кунларда эълон қилинган алифбо лойиҳасини янада такомиллаштириш учун ўзларининг жўяли таклифларини бермоқдалар.

Албатта, эълон қилинган лойиҳа якуний қарор эмас: у асосли таклиф-тавсиялар асосида ҳали кўриб чиқилади, муайян ўзгаришлар бўлади, деб ўйлаймиз. Муҳими, бу гал эл билан кенгашиб, масалага илмий, мантиқий, амалий хулосалар асосида ёндашилмоқда. Мақсад – она тилимиз табиатига уйғун, турли авлодга мансуб ва турфа лаҳжада сўзлашувчи юртдошларимизни бирлаштира оладиган, ўқиш ва ёзишга қулай, яхлит ҳарфлардан иборат, замонавий ахборот технологиялари талабларига мос, кўркам алифбога эга бўлишдир. Зеро, дунё тамаддунига беқиёс ҳисса қўшган, икки тарихий Ренессансга асос солган закий халқимиз ва бебаҳо бадиий асарларнинг дунёга келишига пойдевор бўлган гўзал она тилимиз мукаммал алифбога муносибдир!       

Нодир Жонузоқ,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.