Қуллар асос солган педагогика: у асрлар давомида қандай равнақ топди?

5 октябр — БМТ томонидан Халқаро ўқитувчилар куни сифатида белгиланган. Ушбу сана муносабати билан ушбу мақолада бу шарафли касбнинг вужудга келиш тарихи, унинг ривожига ҳисса қўшган педагоглар ҳақида ҳикоя қиламиз.

Ўқитувчилик касбининг пайдо бўлиши

Ўқитувчилар биринчи цивилизациялашган давлатлар — Месопотамия, Миср, Қадимги Aфина, Хитой ва Ҳиндистонда пайдо бўлган. Месопотамияда ўқитувчилар болаларга қадимги Юнонистондаги каби махсус таёқчалар ёрдамида лой лавҳаларга ёзишни ўргатишган. Фақат Грецияда мум билан қопланган ёғоч тахта ишлатилган.

Ҳиндистонда ўқитувчи ролини браҳманлар бажарган. Мисрда ўқитувчилар иши бирмунча қийинроқ бўлган. Боиси, Миср тилидаги 6000 дан ортиқ иероглифларни эслаб қолиш осон эмас. Ўша даврда итоатсиз талабаларни жисмоний жазолаш одатий ҳол эди.

Ўрта асрларда мактабларнинг роли сезиларли даражада пасаяди ва таълим диний хусусиятга эга бўлади. Янги даврда қизлар ва ўғил болалар учун алоҳида мактаблар очилади.

Хотин-қизларга ўқув юртларида ёзиш, ўқиш, одоб-ахлоқ, рақсга тушиш ва уй-рўзғор ишларини ўргатишган. Шунингдек, шеър ёзиш ва ҳикоялар ёзишни машқ қилишган. Йигитларга ҳарбий ишлар, ёзиш, ўқиш, санаш ўргатилган.

XIX–XX асрларда саноатлаштириш билан боғлиқ ҳолда ҳамма жойда, жумладан, қишлоқларда ҳам мактаблар очила бошлади. Aйнан шу даврда педагогик кадрларга бўлган эҳтиёж ортди – ўқитувчилар сони кўпайди, уларга педагогик фаолият ва фанлар ўргатиладиган махсус муассасалар очилди.

«Педагог» сўзи бизгача Қадимги Юнонистондан етиб келган. Ўша вақтлар бу атама болани мактабга олиб борган қулга нисбатан қўлланилган. Aфина ўқитувчисининг вазифалари болага ҳамроҳлик қилиш, уни ҳимоя қилишни ўз ичига олган. Қул ҳеч ким ёки ҳеч нарса боланинг жисмоний ва руҳий ҳолатига зарар етказмаслигига ишонч ҳосил қилиши, ўқув қуроллари жойида бўлишига, шунингдек, одоб-ахлоқига ҳам жавобгар бўлган.

Қадимги Юнонистонда кўпинча бу ишни оғир меҳнатга лаёқатсиз ва эгасининг оиласига садоқати билан ажралиб турадиган қуллар бажарган. Баъзан унга етти ёшга тўлмаган, яъни ҳали мактабга бормаган болани ўқитиш топширилган.

Элладада ўқитувчилар, саводли ва билимли кишилар айниқса, ҳурматга сазовор бўлган. Aфинада фақат ўғил болалар таълим олган бўлса, Спартада қизлар ҳам мактабда ўқиган. Мактаб айниқса Қадимги Aфинада ривожланган бўлиб, у бир неча турларга бўлинган: бошланғич, ўрта мактаб, палестралар ва гимназиялар.

Мактабларда таҳсил етти ёшдан бўлиб, у ерда ёзиш, Ҳомернинг шеърлари асосида ўқиш ўргатилган. Палестраларда ўн икки ёшдан бошлаб йигитлар спорт билан шуғулланишган: кураш, югуриш, найза ва дискларни улоқтириш, камондан отиш.

Гимназияларда катта ёшли афиналиклар илм-фанни ўрганишган, китоб ўқишган ва ижодий салоҳиятини ривожлантириш учун барча имкониятларга эга бўлишган. Шу билан бирга, сиёсатнинг барча фуқаролари қандай синфга мансублигидан қатъи назар, таълим олишлари мумкин эди. Чунки мамлакатда таълимнинг асосий вазифаси рақобатбардош шахсни, жамиятга фойда келтириши мумкин бўлган ҳар томонлама ривожланган фуқарони тарбиялашдан иборат эди.

Қадимги Юнонистонда ўқитувчиларга катта ҳурмат билан муносабатда бўлишган, улар меҳнатлари учун давлат маблағлари ҳисобидан ҳақ олишган. Олимпия ўйинлари ғолиблари кўпинча палестраларда дарс берган.

Уйғониш давридан бошлаб баркамол шахсни тарбиялаш масаласи муҳим ўринга чиқади. Швециялик ижтимоий фаол Эллен Кай (1849–1926) таълим жараёни болага максимал эркинлик бериши керак, деб ҳисобларди. Шундагина ўз ғоялари ва мақсадлари учун кураша оладиган инсон вояга етади.

Америкалик психолог, файласуф, социолог, прагматизм асосчиси Жон Дюи (1859–1952) бола педагогик дунёнинг маркази бўлиши керак, деган ғояни илгари суради. Бола таълимнинг барча воситалари атрофида айланиши керак бўлган юлдуздир. Фуқаролар уруши тугагандан сўнг дарҳол ташкил этилган совет иттифоқининг меҳнат мактаблари Дюи ғояларини асос қилиб олади.

Бироқ Сталин авторитар таълим услубини қабул қилди ва ўқувчи эмас, балки ўқитувчи мактабнинг марказига айланди. Дюи таълим муассасаларида таълим модели демократик бўлиши кераклигини таъкидлади. У, бошқа буюк ўқитувчилардан фарқли ўлароқ, мактабни катталар ҳаётига тайёргарлик тизими эмас, балки ҳаётнинг ўзи, деб ҳисобларди.

У таълим дастурини ўқувчининг ривожланиш даражаси, унинг қобилиятлари, севимли машғулотлари ва эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда тузиш керак деб ҳисоблаган. У мактабда ўқиётган ўқувчилар қийин вазиятлардан чиқиб кетишни ва қарор қабул қилишни ўрганишлари керак, деб ҳисобларди.

Aвстриялик файласуф Рудолф Штайнер (1861–1925) фикрича, таълим муассасалари давлат органлари томонидан назорат қилинмаслиги, балки мустақил ривожланиши керак. Aсосий таълим усули — болага унга яқинроқ бўлган ва ички қаршиликка олиб келмайдиган нарсани тушуниш имкониятини беришдир.

Франциялик таниқли ўқитувчи Роже Кузине (1881–1973) анъанавий таълим боланинг ижодий ривожланишига ҳисса қўшмайди, деб ҳисобларди. Унинг фикрича, ўқитувчи ўқувчига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслиги, бола қобилиятини мустақил равишда ривожлантириши керак.

Кузине гуруҳ ишларидан фойдаланишни таклиф қилди. Бу усул кучлилар кучсизларга ёрдам берадиган ўйинга ўхшайди, лекин шу билан бирга, болалар биргаликда ишлайди, мавзуни мустақил ўрганади ва фақат баъзи ҳолларда ёрдам ва йўл-йўриқ учун ўқитувчига мурожаат қилади. Ўқитувчи координатор вазифасини бажаради.

Кузине давлатлар тарихини эмас, балки кундалик ҳаётда бизни ўраб турган объектлар тарихини ўрганишни таклиф қилади. Болалар китобданмас, балки ҳақиқий ҳаётда фойдали бўлиши мумкин бўлган нарсаларни ўрганишлари керак. Мисол учун, математика ўқитувчиси қизларга кийим тикиш учун матога тўғри ўлчовларни чизишга ёрдам бериши каби.

Инглиз ўқитувчиси Aлександр Неилл (1883–1973) бепул таълим тарафдори бўлган. Неилнинг таъкидлашича, фарзандингизнинг бошини билим билан тўлдиришингиз шарт эмас, лекин уни фикрлашга ўргатиш керак. Бундай ёндашув ёрдамида ўқувчилар тадқиқотчи бўлиб, ўзларига ҳурмат ва ишончни ҳис этадилар, баҳолаш ва назоратдан ўзиб кетмайдилар.

Ҳар йили 5 октябрда бутун дунё бўйлаб Бутунжаҳон ўқитувчилар куни нишонланади. У 1966 йилда ЮНЕСКОнинг «Ўқитувчиларнинг мақоми тўғрисида»ги тавсияномаси қабул қилинганлигининг бир йиллиги муносабати билан ўқитувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шунингдек, уларни дастлабки тайёрлаш ва кейинги таълим, ишга ёллаш, ишга жойлаштириш, ўқитиш ва ўқитиш шартларига оид мезонларни белгилаб беради.

Олий таълимдаги педагог кадрларнинг мақоми тўғрисидаги тавсия 1997 йилда 1966 йилги тавсияни олий таълимдаги ўқитувчиларни қамраб олиш орқали тўлдириш мақсадида қабул қилинган. Бутунжаҳон ўқитувчилар куни 1994 йилдан бери нишонланиб келинмоқда.

Бу ўқитувчилар таълимни қандай ўзгартираётганини нишонлаш куни, шунингдек, ўз истеъдоди ва касбини тўлиқ ишга солиш ва бутун дунё бўйлаб касб йўлини қайта кўриб чиқиш учун уларга керак бўлган ёрдам ҳақида фикр юритиш кунидир.

Чарос Маннонова тайёрлади.