АҚШдаги сайловлар: Яқин Шарқдаги уруш фонида исроилпараст лобби пуллари қаёққа кетяпти?

АҚШдаги президентлик пойгалари финиш чизиғига яқинлашмоқда. Ҳамма кўриб, билиб турган шахслардан ташқари, яна бир кўзга кўринмас ва таъсир доираси жуда катта куч бор — Америка исроилпараст лоббиси. Демократ Жо Байден ўзидан сўнг Яқин Шарқни ўт ичра қолдирмоқда ва лоббистларнинг вазифаси — АҚШнинг янги маъмуриятидаги лоял сиёсатчилар орқали Исроил ҳимоясини таъминлаш.

Бу куч Капитолий тепалигидаги сиёсий жараёнларда доим иштирок этган, аммо айни пайтда унинг саъй-ҳаракатлари янада кўзга ташланмоқда.

Моҳиятан бу АҚШдаги ўнлаб турли исроилпараст гуруҳларнинг миллионлаб долларлари Исроилни қўллаб-қувватловчи сиёсатчилар ва конгрессменларга йўналтирилишини англатади.

Яҳудий лоббисининг қудрати ва унинг улкан молиявий имкониятлари ҳақида кўплаб фитна назариялари ҳам мавжуд.

Сайловлар контекстида бу нимани билдиради ва у сайловларнинг боришига қандайдир таъсир кўрсата оладими? BBC таҳлилий мақоласида шу ҳақда фикр юритилган.

[Лоббилаш (овоз сотиб олишдан фарқли ўлароқ) АҚШда мутлақо қонуний ҳаракат ҳисобланади ва кўплаб қоидалар билан тартибга солинади. Бу ҳодиса судлар томонидан АҚШ конституциясига биринчи ўзгартириш билан ҳимояланган сўз эркинлиги ҳуқуқини юзага чиқариш деб баҳоланади].

Лоббистларнинг мақсади

Сўнгги ўн йилликлар мобайнида исроилпараст лобби анъанавий тарзда Исроилга симпатияси бўлган сиёсатчиларни қўллаб-қувватлаб келади, турли даражаларда уларнинг ҳокимият тепасига келишига ёрдам беради ва Исроил манзилига душманона фикр билдирганларнинг карерасига халақит беради.

Айрим исроилпараст лоббистлар қатъий партияларга қараб ажратиб олишган: республикачилар Исроил учун яхши, демократлар — ёмон.

Бу лоббичилар гуруҳидан келадиган пул оқимининг асосий бенефициари автоматик равишда Доналд Трамп бўлмоқда, унинг президентлиги чоғида Исроил учун муҳим бўлган Яқин Шарққа доир тинчлик битимлари тузилган эди. Унинг Оқ уйга қайтиши Исроилга кейинги ёрдамларни қарийб юз фоиз кафолатлайди.

Бошқа гуруҳлар эса ҳар қандай янги президент даврида партия курсидан қатъи назар, АҚШнинг Яқин Шарқдаги курси исроилпараст бўлиб қолиши устида иш олиб боради.

Уларнинг куч ва маблағлари катта қисми демократик партия ичида иш олиб боришга йўналтирилган. 2020 йилдан буён демократларга сарфланган сумма республикачиларга сарфланган маблағлардан икки баробар кўп. Мисол тариқасида 2024 йил бошидан буён тафовут 40 млнга 20 млн доллар.

Демократ сиёсатчиларнинг ёш авлоди ва уларнинг тарафдорлари сўнгги вақтларда Фаластин масаласида Исроилни ҳаммадан баландроқ овозда танқид қилмоқда. Бу кайфиятлар ҲАМАСнинг Исроилга ҳужумидан сўнг Ғазо секторида ўтказилаётган ҳарбий операция фонида янада кучайди.

Исроилпараст лоббистлар бундай сиёсатчиларнинг ҳокимият тепасига келиши Исроилнинг Вашингтон томонидан дипломатик ҳимоясини заифлаштириб, Америка ҳарбий ёрдами миқдорини камайтиради деб чўчимоқда.

АҚШнинг асосий исроилпараст кучи

АҚШдаги энг йирик (ва ягона бўлмаган) исроилпараст лоббистлар ташкилоти Жамоатчилик алоқалари бўйича Америка-Исроил қўмитаси — AIPAC ҳисобланади.

AIPAC’нинг мақсади — АҚШ ташқи сиёсатида Исроилга ён босувчи курс ўтказилишига таъсир қилиш.

Ташкилот 70 йилдан буён мавжуд. Бу давр оралиғида қароргоҳи Вашингтонда бўлган, бутун Америка бўйлаб офисларга эга бўлган ва Америка жамияти ҳаётининг барча жабҳаларига кириб борган таъсир кучи ўта катта ташкилотга айланган.

Унинг уч миллион аъзоси бор, донорлари рўйхати ҳам жуда катта.

Умуман АҚШда Исроил манфаатларини истифода этувчи бир неча ўнлаб лоббистлик ташкилотлари мавжуд. Ҳа, уларнинг молиявий имкониятлари, таъсир кўрсата олиш қудрати, ҳаттоки сиёсий нуқтайи назари радикал ўнглардан тортиб сўл марказчиларгача турлича, бироқ уларнинг мақсади муштарак —Капитолий тепалигида Исроилнинг қўллаб-қувватланишини таъминлаш.

Улардан айримлари (масалан, United Democracy Project (UDP) ва American Israel Education Foundation) AIPAC билан ассоциациялашган.

Унчалик йирик бўлмаган, бироқ таъсир доираси катта бўлган J Street ташкилоти AIPAC’дан ўзининг мўътадиллиги билан фарқланади ва марказчи қарашларга эга бўлган донорлар ҳамда тарафдорларни кўпроқ ўзига жалб қилади. Йўналиш сифатида AIPAC кўпроқ ўнг радикал ҳисобланади.

Уларнинг энг йириги (10 млндан ортиқ аъзога эга) исроилпараст гуруҳ — Christians United for Israel (Исроилни қўллаб қувватловчи насронийлар бирлашмаси). Лекин ўзининг молиявий имкониятлари борасида улар AIPAC’дан анча ортда.

AIPAC билан яхши алоқаларни сақлаб қолишга АҚШ маъмуриятидаги барча: демократлар ҳам, республикачилар ҳам интилиб келади. Ташкилот тадбирларида бир неча бор АҚШ президентлари, вице-президентлари, давлат департаменти котиблари, жумладан, Жорж Буш, Барак Обама ва Энтони Блинкен чиқиш қилган.

Бу ташкилотнинг таъсир кучи ва имкониятларига яққол мисол — уларнинг 2002 йилги Америка бюджети тақсимотида иштирокидир. Ўшанда АҚШдаги иқтисодий кризис ва бошқа давлатларга ёрдамнинг қисқартирилишига қарамасдан Исроил ўзига тегишли молиявий ёрдам — 2,76 млрд долларга тўлиқ ҳажмда эгалик қилган.

«AIPAC’нинг илк версияси яҳудийларнинг ёш давлати Исроил тузилиши ҳамоно пайдо бўлган. Америкалик яҳудийларнинг кўпчилиги Ҳолокост даврида Европадаги қариндошларига айрилган ва олдларига яҳудийлар ўзини ўз уйидагидек ҳис қилиб, хотиржам ҳаёт кечирадиган Исроил манфаатларини ҳимоя қилиш вазифасини қўйган», — дейди ташкилот фахрийларидан бири BBC’га.

Унинг сўзларига кўра, ташкилот ўнлаб йиллар мобайнида конгрессменлар ва сенаторлар билан бирга ишлаган ҳамда уларнинг қулоқларига оддий бир нарсани қуйган — Исроилни хафа қилдириб қўймаслик керак.

Бироқ 2021 йилнинг охирига келиб, лоббистлар ўз мақсадларига етишишда қийинчиликларга дучор бўла бошлади, айниқса демократик партия орасида.

Ҳаммасининг давоси пулми?

«Ўзиникилар»ни қўллаш ва «бегоналар»га халақит бериш молиявий механизмлар ёрдамида амалга оширилади: донорлик пулларини ўртага ташлаш, ОАВдаги кампаниялар ва жамоатчилик фикрини шакллантириш орқали.

«AIPAC ўзининг таъсир доирасини барча имконли майдончалар ва платформаларда ёяди, жумладан, оммавий ахборот воситаларида ҳам. Улар ҳар бир алоҳида штатдан тортиб энг юқори Оқ уй ва Конгрессда ҳам жамоатчилик фикрини шакллантиришда ёрдам беради. Сайловларнинг ОАВда ёритилиши ғалаба ёки мағлубиятда ҳал қилувчи рол ўйнайди ва бундай ёритиш табиийки, маблағ талаб қилади», — дейди Исроил лоббисига яққол қарши бўлган ва Исроилни БМТдан четлатишни ёқловчи сиёсатшунос Мустафо Фетурий.

Масалан, 2022 йилги Вакиллар палатасига оралиқ сайловларда AIPAC исроилпараст позицияга эга бўлган номзодларни қўллаш учун 50 млн доллар сарфлаган.

Ташкилот маълумотларига кўра, улар маъқуллаган номзодлар сайлов бюллетенга исмлари туширилган ҳар бир округда ғалаба қозонган. Шундай қилиб, AIPAC ёрдами билан оралиқ сайловларда турли федерал ва маҳаллий ҳокимият органларига 320 дан ортиқ одам ўтган, Исроилга қарши риторикага эга бўлган 24 номзод ўз сайлов кампаниясини барбод қилган.

2024 йилги президентлик сайловларида лоббистлар ўртага тикилган довни икки баробар оширди ва 100 млн доллар ажратди.

Ҳарриснинг ғалабаси ва лобби

Агар Камала Ҳаррис сайловда ғалаба қозонадиган бўлса, исроилпараст лоббистлар учун камида яқин тўрт йиллик асабий давр бошланади.

Демократик партиянинг консерватив қанотига мансуб 81 ёшли Жо Байдендан фарқли ўлароқ, Ҳаррис — партиянинг анча қатъиятли ва динамик қаноти вакиласи ҳисобланади.

АҚШнинг илк аёл президенти сифатида унинг тарафдорлари ҳам, халқаро жамоатчилик ҳам ундан либерал ғояларга оғишмай амал қилишни талаб этади. «Фаластинга озодлик» эса либерал дунёнинг асосий шиорларидан бирига айланган.

AIPAC гарчи ўн миллион доллар сарфлаб Камалани Исроилга ён босувчи инсонлар билан ўраб олган тақдирда ҳам, ташкилотдагилар бу Ҳаррис олиб борадиган курсга сезиларли таъсир қилишига у қадар комил ишончда эмас.

Ғазода ҳалок бўлган фаластинликлар сони ортиб борар экан, америкалик прогрессистларда нафақат Исроилнинг қилмишлари, шунингдек, исроилпараст лоббининг хатти-ҳаракатига ҳам эътирозлар ошиб бормоқда.

Март ойида АҚШнинг асосий сўл ташкилотлари «Адолат демократлари», Ишчи оилалар партияси, «АҚШнинг фаластинликлар ҳуқуқи учун кампанияси», «Тинчлик учун яҳудийлар овози» (JVP) ва бошқалар «Йўқолсин AIPAC» (Reject AIPAC) ҳаракатига қўшилди.

Ушбу босқичда бу асосий мақсади исроилпараст лоббистларга эътиборни қаратиш бўлган бир ҳаракат, бироқ экспертларнинг фикрича, донорлар топилса, улар фаластинпараст лоббигача ўсиши мумкин.

Уларнинг манифестида лоббистлар ташкилоти ўнлаб йиллар мобайнида АҚШ сиёсий тизимини чиритиб келгани, прогрессистларнинг овозини бўғгани айтилади ва мамлакатдаги сайлов кампанияси учун лоббистларнинг йўлини қирқиш фурсати етгани таъкидланади.

Янги коалиция ўз сафига «Тинчлик учун яҳудийлар овози» (JVP)ни қўшиб олиб, антисемитизм айбловларидан ўзини ҳимоялаган.

«AIPAC’га республикачи миллиардерлар ва мегадонорлар ҳомийлик қилади. Биз улар билан бюджет борасида ҳеч қачон баҳслаша олмаслигимизни тушунамиз. Бизнинг ихтиёримизда бошқа қурол бор — америкалик сайловчиларнинг ҳаққоний истаги», — дейишмоқда ташкилотдагилар.

Камала Ҳаррис агар сайланадиган бўлса, унга АҚШ учун анъанавий бўлган Исроилни қўллаш ва Ғазо секторидаги ҳуманитар фалокат ўртасида балансни ушлаш қийин бўлади.

У аввал Исроил ўзини ўзи ҳимоя қилишга ва хавфсиз ҳаёт кечиришга ҳақли эканини айтган, бироқ Байдендан фарқли ўлароқ, Ғазо секторидаги воқеаларни қатъийроқ шарҳлаган ва исроилча усулларни танқид остига олган.

Доналд Трампнинг AIPAC конференцияларида бот-бот чиқиш қилиши АҚШдаги энг таъсир доираси катта лобби 2024 йилги президентлик сайловларида республикачилар номзодини қўлламоқда дейиш учун асос яратади.

Камала Ҳаррис ҳам ташкилот минбаридан чиқиш қилган, лекин бунга анча бўлган: 2017 ва 2018 йилларда.

Ўшанда Ҳарриснинг ўзи демократик партия сафарларида Фаластин-Исроил масаласида сўл томон оғиш рўй бераётганини тан олган ҳамда АҚШ ва Исроил муносабатларини янада мустаҳкамлаш заруриятига урғу берган эди.

Бироқ ҳозир, 2024 йилга келиб исроилпараст лобби ҳам бу нарсани ҳаётга татбиқ этиш осон бўлмаслигидан ҳайиқиб турибди. Чунки сайловда ғалаба қозонган тақдирда Ҳаррис тўлиқ кунпаякун қилинган Ғазо фонида Оқ уйга кириб келади ва бундай ҳолга АҚШнинг бирор президенти тўқнаш келмаган.

2024 йилги сайловларга ажратилган 100 млн доллар — ўртага тикилган жиддий дов, лекин бу Исроил борасида америкаликларнинг жамоатчилик фикридаги ўзгаришлар фонида етарли бўлармикан?