Эрондаги «илиқ» эпкинлар: ғарб сервисларига рухсат, бекор қилинган репрессив қонунлар ва мухолифатга изн

Сўнгги вақтларда Ислом Республикасида WhatsApp ва Google Play блокланишдан чиқарилди, ҳижоб кийиш қоидаларини кучайтиришга оид қонун вақтинча тўхтатилди ва ислоҳотчилар томонидан кескин сиёсий йўналишни очиқ танқид қилишга рухсат берилди.

Аммо бу «эркинлик эпкинлари» Эрон элитасининг кайфияти ўзгаргани эмас, балки Сурияда Башар Асад режими қулагани ва мамлакат ичида тўпланаётган муаммолар фонида хавфсизликка бўлган қўрқув ортиши билан боғлиқ. Эроннинг ўзгарувчан сиёсати ва унинг оқибатлари ҳақида шарқшунос ва «Барча учун Эрон» китобининг муаллифи Никита Смагин тафсилотларни тақдим қилади.

Эркинлик шарпалари: 2024 йил охирида «гайкаларни қотириш» тўхтатилди

2024 йил бошида Эрон сиёсий йўналиши қанчалик аниқ ва изчил белгиланган кўринган бўлса, ҳозирги ўзгаришлар шунчалик кутилмаган эди. Консерваторлар ислоҳотчиларни сайланадиган органлардан (президент ва Мажлис) чиқариб юборишган бўлса, сайланмайдиган асосий органларда (диний раҳнамо ва конституция қўриқчилари кенгаши) «либераллар» ҳеч қачон мавжуд бўлмаган. Монолит-консерватив ҳокимият ўз мақомига тўлиқ мос бўлиб, аста-секин қаттиқ назоратни кучайтираётганди:

• Қатл ҳукмлари сони 2020 йилдаги 246 тадан 2023 йилда 834 тагача ошди;
• Ҳижоб кийишни мажбурлашнинг янги усуллари жорий этилди — «ақлли камералар» орқали қайд қилинган ҳолатлар учун жарима солиш ва ишхонада рағбатлардан маҳрум этиш;
• 2022 йил охиридаги норозиликлар фонида Instagram ва WhatsApp каби муҳим ижтимоий медиа платформалари блокланди.

Бироқ, 2024 йил 19 май куни консерватор президент Иброҳим Раисий вертолёт авиаҳалокатида қурбон бўлиши сиёсий манзарани тубдан ўзгартирди. Норасмий сайловларда кутилмаганда кўпчиликка нотаниш ислоҳотчи Масъуд Пизишкиён ғалаба қозонди. Аммо кузатувчилар унинг сайланишини шубҳа билан қабул қилди, унинг сиёсий тизимга қаттиқ боғланганини таъкидлашди.

У қўллаб-қувватлаган ўзига хос ислоҳотлар дарҳол амалга оширилмади, бир нечта муҳим лавозим тайинловлари билан чекланди. Масалан, Курдистон вилояти губернатори лавозимига илк бор сунний тайинланди (гарчи вилоят аҳолисининг аксарияти суннийлар бўлса ҳам, азалдан бу лавозимга шиалар тайинланган).

2024 йил охирида вазият кутилмаганда ўзгара бошлади. Декабр ойи ўрталарида парламент томонидан маъқулланган, аёлларни исломий кийиниш қоидасини (ҳижоб) кузатишга мажбурлаш усулларини кучайтиришга қаратилган қонун кучга кириши керак эди. Янги қоидалар жарималар миқдорини сезиларли даражада оширар, уларни тўламаганларни банк ва ижтимоий хизматлардан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум қиларди. Шунингдек, иш берувчилар ўз ходимларининг бошида рўмол бўлмагани учун жавобгарликка тортилиши кўзда тутилганди. Аммо ой бошида Эрон президенти қонун кучга кирмаслиги, чунки унга ўзгартишлар киритиш лозимлигини эълон қилди.

Декабр ойи охирида эса ҳукумат WhatsApp мессенжерига ва Google Play дастурлар дўконига кириш имкониятини қайта очди. Бошқа ижтимоий тармоқлар — Instagram, X, Facebook, Telegram ва YouTube — ҳануз ёпиқ бўлиб қолса-да, бу қадам чекловлар ва тақиқлар тугашида муҳим орқага қадам сифатида кўрилди.

Шу билан бирга, ОАВда бир вақтлар муҳим лавозимларни эгаллаган ислоҳотчи сиёсатчилар ўз фикрларини билдиришни бошлашди. Консерватив сиёсат йўналишини очиқ танқид қилганлар қаторида собиқ президент Ҳасан Руҳоний ва мухолифат лагерининг бошқа эътиборли вакиллари ҳам бор эди.

Бундан ташқари, Теҳрон ядровий мақомини ўзгартириш эҳтимолига оид сиёсатчилар ва мутахассисларнинг қатор баёнотларидан сўнг «орқага чекиниш»ни бошлади. Декабр ойи бошида ҳукумат Фурдў ядровий объектида АЭХА текширувларини кўпайтиришга рози бўлди. Шунингдек, Эроннинг ядровий дастури бўйича музокараларга тайёрлиги ҳақида мунтазам баёнотлар берила бошланди.

Шундай қилиб, декабр ойи сўнгги икки йил давомида давлат босимини юмшатишга қаратилган дастлабки қадамлар кўринишида ўзгача бир "юзларнинг илиқлашуви"ни намойиш этди. Бироқ, ушбу чоралар асосан муайян йўналишларда амалга оширилди ва Ислом Республикаси танқидчиларини қай даражада ишонтиргани номаълум бўлиб қолмоқда.

Ошиб бораётган ишончсизлик: нега Эрон ҳукумати ўз сиёсатини юмшатишга қарор қилди?

2024 йил охирига келиб, Эрон ҳукумати ўз сиёсатини юмшатишга қарор қилгани кўп жиҳатдан мантиқий кўринади, чунки мамлакат ташқи ва ички сиёсатда бир вақтнинг ўзида катта муаммоларга дуч келди.

Башар Асад режими қулаши Эроннинг йиллар давомида шакллантирган «Қаршилик ўқи»ни бузди. Суриядаги бу йўқотишга Исроилнинг Ливандаги Эрон иттифоқдоши «Ҳизбуллоҳ»нинг ҳарбий қудрати қисқа муддатда деярли бутунлай йўқ қилиниши ҳам қўшилди. Бу «Ҳизбуллоҳ»ни Исроил билан сулҳга рози бўлишга мажбур қилди. Бундан ташқари, октябр ойидаги Исроил билан ўзаро зарбалар алмашиш жараёнида Эрон ўз ҳаво ҳимоя тизимининг самарадорлиги пастлигини англаб етди. Исроилнинг ҳарбий ҳаво кучлари ҳатто Теҳрон арсеналидаги энг илғор С-300 тизимини ҳам йўқ қилишга муваффақ бўлди. Шундай қилиб, Эрон Ислом Республикаси икки ойда охирги ўттиз йилдаги энг йирик ҳарбий йўқотишларни бошдан кечирди.

Суриядаги режим қулаши фақат ҳарбий йўқотишлар билан чегараланмайди. Теҳрон учун бу воқеа мамлакат ичкарисидаги мухолифатчилар учун ибрат ва умид манбайи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу эса янги норозилик намойишларига сабаб бўлиши эҳтимоли бор. Эрон фуқароларида норозилик учун сабаблар етарли. Йиллик инфляция 40 фоиздан пастламайди, миллий валюта курси мунтазам пасайиб бормоқда. Ҳатто сўнгги беш йилда ялпи ички маҳсулотнинг 3-5 фоизлик ўсишига қарамай, аҳолининг реал даромадлари қисқаришда давом этмоқда.

Шундай қилиб, ташқи сиёсатдаги йўқотишлар ва ички сиёсатдаги иқтисодий ва ижтимоий қийинчиликлар Эрон ҳукуматини мувозанатни тиклаш ва кескинликни юмшатишга ундади. Улар учун Суриядаги воқеалардан сабоқ олиш ва ичкаридаги танқидчилар кучайишига йўл қўймаслик долзарб вазифага айланди.

Эронда иқтисодий қийинчиликларга 2024 йил кузида яна бир жиддий муаммо — энергетика инқирози қўшилди. Илгари электр таъминотидаги узилишлар асосан ёзги мавсумга хос эди. Бу асосан ҳаво совитгичлари кенг фойдаланиладиган пайтларда электр станциялари қуввати етишмаслиги билан боғлиқ бўлган. Кейинги йилларда ҳукумат ушбу муаммони ечишга эришган кўринади: ёз ойларида электр таъминотидаги узилишлар анча камайган.

Аммо бу муваффақият яна бир муаммо кучайишига олиб келди. Ишлаб чиқариш қувватлари яхшиланган бўлса-да, зарур миқдорда ёқилғи (газ, мазут) етишмай қолди. Натижада, кўп йиллик танаффусдан кейин илк марта куз мавсумида кенг кўламли электр таъминоти узилишлари кузатилди.

Бу ҳолат мамлакатда узоқ йиллардан буён мавжуд бўлган кам самарали ижтимоий сиёсат оқибатидир. Эронда электр энергияси, бензин ва ҳатто сув ҳам субсидияланади, яъни аҳоли улардан деярли текин фойдаланади. Натижада, бир томондан, эронликлар ресурслардан тежамкор фойдаланишга мойил эмас, иккинчи томондан, давлат ушбу хизматлардан келган даромад билан харажатларни қоплай олмайди. Бу эса бюджетда катта тақчилликка олиб келади. Бундай шароитда истеъмол ошиши харажатлар ва ишлаб чиқариш кўпайишини талаб қилади, бу эса ҳукуматнинг имкониятлари билан мос келмайди.

Энергетика муаммоси сиёсий жиҳатдан ҳам жиддий аҳамиятга эга. Энергия ресурслари нархларини ошириш оммавий норозилик намойишларига сабаб бўлиши мумкин. Бунга 2019 йил ноябрида бензин нархи ошиши сабаб бўлган қонли намойишлар мисол бўла олади. Ўшанда бутун мамлакат бўйлаб намойишлар юз берган ва уларни бостириш натижасида тахминан 1,5 минг киши ҳалок бўлган. Шунинг учун электр таъминоти билан боғлиқ масала ҳал қилинмаса ёки юмшатилмаса, янги норозилик тўлқинлари бошланиши эҳтимоли юқори. Бу эса ҳукумат учун катта хавф туғдиради.

Ўзгаришлар истиқболи: ҳозирги «илиш» чинакам ўзгаришларга олиб келадими?

Эрон раҳбариятининг ўз тақдири борасидаги юқори даражадаги хавотири қуйидаги саволни келтириб чиқаради: бу хавотир қанчалик асосли ва оятуллоҳ Али Хоминаий Башар Асад каби «Москва яқинида дам олиш»га юборилиши мумкинми? Жамиятдаги ижтимоий жараёнлар одатда аввалдан тахмин қилиб бўлмайдиган ҳолда ривожланади, аммо Эрон режими манфаатига хизмат қиладиган икки муҳим далилни келтириш мумкин.

Энг аввало, Сурия тажрибаси яна бир бор сиёсий назариянинг асосий тезисини тасдиқлади: инқилоб учун самарали сафарбарлик зарур. Ҳокимиятни алмаштириш ташкилий куч талаб қилади, бундай куч зарур вақтда бир гуруҳ шахсларни ҳаракатга келтириб, «Бастилияни эгаллаш» каби стратегияни амалга ошира олади. Асад режими кўп йиллик фуқаролик уруши ва тўлиқ делегитимизация шароитида «Ҳайъат Таҳрир аш-Шом» каби исломий гуруҳлар томонидан босимга учради. Бироқ Эронда бундай ташкилий кучига эга бўлган, тизимга зид мухолифат йўқ. Теҳрон бу каби таҳдидларни жуда яхши англайди, шунинг учун ҳар қандай мухолифат структураси дастлабки босқичлардаёқ йўқ қилиниб, унинг етакчилари қамоққа олинади, қочишга мажбур қилинади ёки йўқ қилинади.

Назарияда, сафарбарлик кучлари ҳукумат назоратидаги мавжуд ташкилотлардан ҳам пайдо бўлиши мумкин. Масалан, Эронда касаба уюшмалари ишчиларни намойишларга олиб чиқади. Бироқ бу ташкилотлар амалда давлат томонидан бошқариладиган тузилмалар бўлиб, мухолифат ташкилоти сифатида кўрилмайди. Шу билан бирга, агар ҳукуматга бўлган ишонч тўлиқ йўқолган бир пайт келса, улар ҳақиқий кучга айланиши мумкин. Аммо бу фақат назарий жиҳатдан; амалда бу ҳол ҳали юз бермаган.

Эроннинг Суриядан фарқли жиҳати ҳақида ҳозирги «илиқлик» жараёни билан боғлиқ бўлган ҳолатларда тушунтириб ўтиш мумкин. Россия ва Эроннинг Сурияда ишлаган вакиллари билан шахсий суҳбатларда таъкидланганидек, Башар Асад режими фуқаролик уруши йилларида хатоларини тан олиб, улар устида ишлашга ҳаракат қилмаган. Қатағонлар ва хавфсизлик кучларининг қонунсизлиги йўқолмаган, аксинча, қуролли тўқнашувлар давомида иқтисодий инқироз ва вайронгарчилик билан янада кучайган.

Бироқ Эрондаги сиёсий тизим одатдаги авторитар тузумлардан фарқ қилади ва 1990-йиллардан 2010-йилларгача бир неча бор танқидчилар билан муроса қилиш қобилиятини намоён этган. Масалан, 2009 йилги «Яшил ҳаракат»дан сўнг, ўрта қатламга 2013 йилда ислоҳотчи Ҳасан Руҳонийни президент этиб сайлаш имкони берилди. У тизимни либераллаштириш ва Ғарб билан мулоқотни ривожлантириш учун ҳаракат қилган. Бугунги кунда ҳам шунга ўхшаш ёндашув қўлланмоқда. Ислоҳотчи Пизишкиён президентликка келишида ҳукуматнинг танқидчиларнинг бир қисмини тинчлантириш ва ўзгаришларга тайёрлигини билдириш учун ҳаракат қилиши кўринади.

Легитимлик инқирозини фақат қисман ислоҳотлар ва рамзий имтиёзлар билан ҳал қилиб бўлмайди. Бироқ ҳукуматнинг танқидчиларга йўл очишга тайёрлигининг ўзи Эрон ҳокимияти жиддий хавф олдида бошқа авторитар режимларга қараганда кўпроқ муроса йўлига бориши мумкинлигини кўрсатади. Бу эса уларнинг ҳаётда қолиш имкониятларини оширади.

Ислом Республикасига таъсир кўрсатаётган муаммолар тизимли характерга эга ва яқин келажакда ўз-ўзидан бартараф бўлиши қийин. Шу сабабли, Эронда инқилобий сценарий ҳақидаги фикр кун тартибидан чиқмаган, аксинча, Суриядаги воқеалардан сўнг унинг эҳтимоли ортиб бормоқда. Бироқ бу сценарийни энг эҳтимолий деб айтиш қийин.

Кўпроқ эҳтимол, мамлакатдаги ўзгаришларга туртки берувчи омил олий раҳбар Али Хоминаийнинг табиий сабабларга кўра ҳокимиятдан кетиши бўлиши мумкин. Унинг ёши 85 га етиб қолган ва бу ҳолат мамлакатдаги мавжуд муаммолар контекстида сиёсий тизим барқарорлигини сақлаб қолишни янада қийинлаштиради. Ҳатто муваффақиятли қудрат алмашув сценарийида ҳам, жамиятдаги ўзгаришларга бўлган кучли талабни эътиборсиз қолдириб бўлмайди.

Шундай қилиб, мамлакатда қандайдир ўзгаришлар содир бўлиши эҳтимоли юқори, чунки аҳоли орасида ислоҳотлар ва ўзгаришларга талаб жуда катта.