Марказий Осиё ягона энергетика тизими қандай ишлайди?

25 январь куни Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистонда электр таъминотида катта миқёсдаги узилишлар содир бўлди. Айни вақтда уч давлат ҳам ҳодисанинг келиб чиқиш сабабларини ўрганмоқда.

Блэкаутга Марказий Осиё ягона энергетика тизимидаги авария сабабчи экани айтилган.

Марказий Осиё ягона энергетика тизими нима, у нимага «энергоҳалқа» деб аталади ва у нима учун керак? Энергетика вазирлиги «Энергия» мувофиқлаштириш диспетчерлик маркази директори Х.А.Шамсиев ва «ЎзМЭТ» АЖ билан ҳамкорликда шу саволларга жавоб берди.

— Марказий Осиё электр энергетика ягона тизими нима? У нима учун «энергоҳалқа» деб аталади?

— Аввало номини тўғри айтишдан бошлайлик... Аниқроғи, бизнинг энергетика бирлашмамиз «Ўрта Осиё ва Қозоғистон жанубининг ягона энергия тизими» деб аталарди. Ҳозирда Марказий Осиё ва Жанубий Қозоғистон ягона энергия тизими деб шартли равишда атамоқдамиз.

Умуман олганда, бундай энергетика тизими фақат бизда эмас, дунё мамлакатларида ҳам кўпгина. Илгари совет иттифоқида бир нечта бундай тизимлар мавжуд эди ва уларнинг ҳар бирининг ўз бирлашган энергетик диспетчерлик марказлари бор эди. Собиқ иттифоқнинг Марказий диспетчерлик идораси (МДИ — ЦДУ) Москвада жойлашганди. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, ўша даврда Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистон Бирлашган ягона энергия тизими советлар давлатининг бошқа ҳудудлари ягона энергетика тизимидан ажратилган ҳолда ишлаган. Маркази Тошкент шаҳрида жойлашган диспетчерлик назоратидан электр таъминоти умумтизимининг кўрсаткичлари: частота ва бошқа режим параметрлари мустақил тартибга солинган.

Электр таъминоти тизимининг ўзаро яхлитлиги (конфигурацияси) 1970-йилларда, тўртта республика ҳудудидан ўтувчи 500 кВ кучланишли линиялар битта ҳалқага бирлаштирилганда шаклланган эди. Шу ўринда нима учун деган савол туғилади. Албатта, бу параллел равишда, яъни ўзаро ҳамкорликда ишлаш — барча иштирокчиларининг электр таъминотидаги ишончлилигини сезиларли даражада ошириш имконини беради. Ҳатто мутахассис бўлмаганлар ҳам «ҳалқада ишлаш тизими» — ушбу ҳалқанинг бирор бўғини ўчирилган бўлса ҳам унинг барқарорлигини сақлашга имкон беришини тушунишади. Ёки аксинча, агар энергия тизимининг қисмларини боғлайдиган йирик тармоқ ўчирилган бўлса, уларнинг параллел ишлаши бузилиши ҳам мумкин. Бундай вазиятда электр ишлаб чиқарувчи биринчи манбалар — электр станцияларнинг барқарорлиги сақлаб қолинади.

Ҳозирги вақтда ушбу «ҳалқа»да қўшимча ички ҳалқалар пайдо бўлган, шунга қарамай, Марказий Осиё ва Жанубий Қозоғистон ягона энергия ҳалқаси тушунчаси Марказий Осиё энергетика тизимларининг ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро боғлиқлигининг рамзи сифатида сақланиб қолган. Демакки, матбуотда у ёки бу энергия тизими «ҳалқани тарк этгани» ҳақида ёзаётган бўлса, билингки, бу фикр мутахассиснинг фикри эмас ёки у мутахассис етарли билим-салоҳиятга эга эмас. Ҳозиргача 500 кВ кучланишли тармоқлар ҳалқасига эга бўлган энергия тизимларининг ҳеч бири ҳамкорликдаги параллел ишлаш режимини тарк этгани йўқ.

Туркманистон ва Тожикистоннинг ҳозирги вақтда Марказий Осиё электр энергетика ягона тизимидан ажралган ҳолда ишлаётганини рўкач қилганча бу фикрга айрим ахборот манбалари эътироз билдиришлари мумкин. Аммо шуни алоҳида таъкидлашимиз лозимки, Туркманистон ва Тожикистоннинг энергия тизимлари Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон тасарруфида бўлган 500 кВ кучланишли «ҳалқа» билан боғлиқ эмас.

Туркманистон 2003 йилда ўз ташаббуси билан Эрон энергетика тизими кўринишида ўзи учун иқтисодий ҳамкор топиб, Марказий Осиё электр энергетика ягона тизимидан чиқди ва ҳозир у билан параллел равишда ишламоқда. Бу масалалар ҳал этилаётган бир пайтда Туркманистон билан параллел равишда ишлашни йўлга қўйди. Туркманистон биз билан «орол» деб аталган схемалар бўйича иш олиб боради, яъни Ўзбекистон билан алоҳида ишлаб чиқариш тармоқларини улаш орқали ҳамкорлик қилди.

Тожикистон бир вақтлар параллел ишлаш шартларини такроран бузганлиги сабабли «ҳалқа» тармоғидан ажратилган эди. Бу Марказий Осиё ва Жанубий Қозоғистон тизимининг бошқа иштирокчилари қабул қилган қўшма қарори бўлганди. Ҳозирда Осиё Тараққиёт банкининг молиявий кўмаги асосида Тожикистонни ягона энергетика тизимига қайта улаш бўйича қатор ишлар олиб борилмоқда. Буни қаранг, тажриба кўрсатдики, ҳамкорликда ишлаш тизимидан чиқиб кетиш осон экан, аммо унга уланиш маълум бир вақт ва харажатлар талаб этади. Ҳозирда Ўзбекистонда ҳам Тожикистон билан энергетика алоқаларини мустаҳкамлаш учун йирик қурилиш-монтаж ишлари олиб борилмоқда. Хуллас, Тожикистоннинг Марказий Осиё ягона тизими билан ҳамкорликда ишлашини тиклаш тахминан 2023 йилда амалга оширилади.

Дарвоқе, Тожикистон энергетика тизими ўтган йиллар давомида частотани мустақил равишда тартибга солиб келган, бунга гидроэлектр станцияларида мавжуд бўлган катта сув захиралари ёрдам берди. Электр энергиясининг муҳим кўрсаткичларини доимий равишда созлаш мураккаб техник-муҳандислик иши бўлиб, бу муаммони иссиқлик станциялари (Қозоғистон ва Ўзбекистонда бўлгани каби) ёки кичик қувватли гидроэлектр станцияларининг захиралари билан (сўнгги йилларда Қирғизистонда бўлгани каби) ҳал қилиш амалда мумкин эмас. Шунинг учун ҳам ушбу энергия тизимларининг ягона «Марказий Осиё ҳалқаси»да биргаликда ишлаши Марказий Осиё энергетика тизимларининг ишончли параллел ишлашини таъминлаш, нафақат улар ўртасидаги, балки «узоқ қўшни» давлатлар ўртасидаги ўзаро манфаатли ҳамкорликни кенгайтиришнинг долзарб зарурати ҳисобланади.

— Марказий Осиё электр энергетика тармоғининг ягона тизими қачон ташкил топган ва у нима учун керак? Асосий вазифаси нималардан иборат?

— Марказий Осиёнинг ягона энергетика тизими тўртта давлат – Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Қозоғистон жанубидаги бешта туташ вилоят ҳудудида шаклланди. 1960 йилда Ўрта Осиё ягона энергия тизими ташкил этилиши бошланган бўлиб, ўшанда Ўзбекистон энергетика тизими, Қирғизистон жануби, Тожикистон шимоли ва Жанубий Қозоғистоннинг Чимкент туташуви энергетика тизимлари 110 ва 220 кВ кучланишли электр узатиш линиялари орқали параллел ишлашга уланган.

Ўрта Осиё ягона энергетика тизими яратилиш даврида, 01.01.1961 йил ҳолатига 4 та энергетика тизимининг ўрнатилган қуввати 1157 МВт, максимал юкланиши 921 МВт, йиллик ишлаб чиқариш 6,5 млрд. кВ.соатга тенг бўлган. Бу, ўз навбатида, минтақада электр энергияси таъминоти ишончлилиги ва сифатини кескин ошириб, гидро (сув омборлари захираси) ва ёқилғи (табиий газ ва нефть маҳсулотлари) ресурсларидан оқилона фойдаланиш имконини бергани рост.

Марказий Осиё ЯЭТ конфигурацияси иттифоқ республикаларининг миллий чегараларини ҳисобга олмаган ҳолда ягона объект сифатида ишлаб чиқилган ва бошқа кўплаб энергетика бирлашмалари сингари собиқ иттифоқнинг Ягона энергия тизимидан ажратилган ҳолда ишлаган. 30 фоиз гидроэлектр станциялар ва 70 фоиз иссиқлик электр станцияларидан ташкил топган ушбу бирлашма фан ва эксплуатация нуқтайи назаридан частота ва қувватни тартибга солиш, мелиорация ва энергетика муаммоларини ҳал қилиш учун мақбул эди. Марказий Осиё ва Жанубий Қозоғистон ягона энергия режимларини узоқ муддатли режалаштириш бирлашмага киритилган ҳар бир энергия тизимларида ишлаб чиқарувчи манбалар таркибини ва шунга мос равишда энергия тизимларини электр станцияларини ёқилғи билан марказлаштирилган тартибда таъминлаш масалаларини ҳисобга олган.

Режимларни сақлашда нафақат энергия ресурслари, балки Марказий Осиё минтақаси иқтисодиётининг негизи бўлган қишлоқ хўжалиги, яъни ирригация масалалари ҳам ҳисобга олинган. Режимни оптималлаштириш ёнилғи харажатларини ва йўқотишларни (технологик сарф) минималлаштиришга хизмат қилади. Шу билан бирга, тармоқларни таъмирлаш жадваллари бир-бири билан келишилган ҳолда, эҳтиёт қисмларни етказиш марказлаштирилган ҳолда таъминланган.

Совет иттифоқи парчаланганидан кейин энергия материаллари ва ресурсларини марказлаштирилган ҳолда таъминлаш-тақсимлаш тугатилди. Барча энергетика тизимларида энергия мустақиллигини таъминлаш бўйича шошилинч чоралар кўрилди. Яъни энергия ва ёқилғи таъминотида ўз-ўзини мувозанатлаш, барқарорлаштиришга интилди. Оддий айтганда, ҳамма ўз имкониятларини ишга солди. Масалан, гидроэнергетика салоҳияти юқори бўлган давлатлар ўз эҳтиёжини қоплаш учун қишда ҳам сув омборлари сатҳини камайтириб борди. Бу минтақада мелиорация тартиб-таомилини издан чиқариб, кўпгина экологик муаммоларга дуч қилди. Мувофиқлаштирувчи бирлашма кўрсатмаларига амал қилинмади деярли.

Ниҳоят, 1991 йил 19 ноябрда Ашхободда Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон Республикасининг энергетика тизимларининг параллел ишлаши тўғрисидаги битим имзоланди. Албатта, бу энергетика соҳаси раҳбарларининг тўғри қарори бўлиб, минтақадаги энергетика тизимларининг ҳеч бири мустақил равишда ўз истеъмолчиларини тўлиқ ишончли энергия таъминоти билан таъминлай олмаслигини тушунган ҳолда амалга оширилди. Шундай қилиб, «Марказий энергия тизимларини ягона диспетчерлик назорати» ташкилоти таъсис этилди ва молиялаштириш манбалари аниқланди. Бир сўз билан айтганда, Марказий Осиё энергетика тизимлари раҳбарларининг узоқни кўра билиши ва самарадорликка эришиши натижасида «минтақа диспетчери» сақлаб қолинди.

Марказий Осиё электр тармоқлари параллел ишини бошқариш ва мувофиқлаштириш бўйича бошқарув органи — Марказий Осиё Ягона энергетика тизими кенгаши (Марказий Осиё ЯЭТ кенгаши), унга энергия тизимларининг биринчи раҳбарлари киритилган бўлиб, йилнинг чоракликларида пойтахт шаҳарларда навбатма-навбат йиғилиб, масалалар жамоавий тарзда муҳокама тилади.

— «Энергия» мувофиқлаштириш диспетчерлик маркази қачон ва нима мақсадда ташкил этилган? Унинг асосий вазифалари нималардан иборат?

— Энергетика тизимларида юз берган таркибий ўзгаришлар муносабати билан 2002 йилда Ўрта Осиё Ягона энергетика тизими Кенгаши Марказий Осиё Ягона энергетика тизими Кенгаши мақомини олди ва нодавлат институти мақомига эга бўлди.

2004 йил 27 октябрда Марказий Осиё мамлакатлари энергетика тизимлари ўртасида Марказий Осиё энергетика тизимларининг электроэнергетика соҳасидаги алоқаларини мувофиқлаштириш тўғрисида битим имзоланди. Ушбу битимнинг 1-моддасига мувофиқ, Марказий Осиёнинг ҳозирги кенгаши ўрнини босувчи, энергия тизимлари бўйича маслаҳат органи бўлган Марказий Осиёнинг Мувофиқлаштирувчи электр энергетика кенгаши ташкил этилди.

2006 йил 29 сентябрда бўлиб ўтган йиғилишида иштирокчилари нодавлат нотижорат ташкилот — «Энергия» мувофиқлаштириш диспетчерлик марказига Марказий Осиё энергетика тизимларининг оператив-диспетчерлик фаолиятини мувофиқлаштириш юклатилди.

«Энергия» МДМ ўз фаолияти учун юқори бошқарув органи бўлган Марказий Осиё Ягона энергетика тизими Кенгаши олдида ҳисобдор. Унинг таъсис ҳужжатлари ҳар қандай тижорат фаолиятини тақиқлайди.

2020 йил апрель ойида ташкилот 60 ёшга тўлди ва биз бир кун ҳам фаолиятимизни тўхтатганимиз йўқ. Минтақадаги мамлакатларнинг миллий диспетчерлик марказлари билан биргаликдаги диспетчерлик фаолиятида мувофиқлаштириш функциясини бажармоқдамиз.