Бизнесда риск-менежмент: Хавф-хатар матрицаси

Бизнес юритишда ўзига яраша хавф-хатар (риск)лар мавжуд ва уларни катта моддий йўқотишларга олиб келиши мумкин бўлган ёқимсиз, салбий ҳодисалар деб таърифлаш мумкин. Улар обрўга, молиявий ҳолатга таъсир қилиши, солиқ, валюта, нарх-наво, бозор ва бошқа жабҳалар орқали бизнесга путур етказиши мумкин.

Бизнес катталашиб, мураккаблашиб боргани сари рискларни бошқариш ҳам қийинлашиб боради, хавф-хатарлар салмоқли ва улар етказиши мумкин бўлган зарарнинг юки ҳам оғирлашиб боради.

Мерфи қонунига кўра, нотўғри кетиши мумкин бўлган ҳар қандай нарса, қачондир барибир изидан чиқади. Ёки ҳалқ тили билан айтганда, деворда осилиб турган милтиқ қачонлардир ўқ узади.

Нимани назарда тутаётганимни тушундингиз, чамамда... Демак, бизнес эгаси ва бошқарувчисининг вазифаси – шу каби кўнгилсиз воқеаларнинг олдини олишдир.

Хавф-хатар табиатига кўра, агар у бошқарилмаса, захарли газ каби барча бўш ҳудудни эгаллаб олади. Хавф-хатарни бошқариш орқага сурилгани сари, худди содир бўлиш эҳтимоли ўсиб боргани каби, унинг салбий оқибатлари фақат кучайиб боради. Шундай экан, ташкилот эгалари ва раҳбарлари олдида хавф-хатарларни, уларнинг содир бўлиш эҳтимолини, зарар кўламини аниқлаш ва уларни бошқариш усуллари ва воситаларини такомиллаштириб бориш бўйича узлуксиз фаолият олиб бориш талаб этилади. Бу жараён хавф-хатарни бошқариш ёки бизнес тилида риск-менежмент деб аталади.

Лекин баъзан хавф-хатарларни камайтириш шарт эмас, йўлларда баъзи чуқурларни айланиб ўтмасдан, уларнинг устидан, уларга тушмасдан ўтиб кетиш мумкин бўлгани каби. Баъзан ташкилотга 10 млн сўмлик зарар келтириши мумкин бўлган хатарга, унинг эҳтимолий зараридан анча кўп меҳнат ва ресурс сарфланади. Шу билан бирга, бизнес учун биринчи даражали хатарлар керакли эътиборсиз қолиб кетади.

Хавф-хатарни бошқаришдаги самарали воситалардан бири бу – хавф-хатар/риск матрицасини ишлаб чиқишдир.

Хавф-хатар матрицаси – бу катта эҳтимол билан содир бўладиган ва жиддий салбий оқибатлар келтириб чиқариши мумкин бўлган хавф-хатарларни бошқариш усулидир. Бунда хавф-хатарларнинг энг катталарига юқори балл берилади. Ташкилот учун таъсири кичик ва содир бўлиши эҳтимоли юқори бўлмаган хавф-хатарларга паст балл қўйилади ва уларни ўз ҳолига қўйса бўлади.

Айтганча, агар бизнес эгаси фақат бир бизнесга эгалик қилса, бир матрица билан кифояланса бўлади. Агар бизнес кўп қиррали бўлса, ҳар бир йўналиш учун алоҳида матрица ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Йирик инвестицион лойиҳалар учун ҳам ҳар бир хавф-хатарни алоҳида кўриб чиқиш тавсия этилади.

Юқорида келтирилган матрица бизнес эгалари ва бошқарувчилари учун ҳолатни баҳолаш ва устувор хатарларини белгилаш, хавф-хатарни бошқариш дастурини ишлаб чиқишни осонлаштириш ва ташкилотнинг хавф-хатар билан тўла дунёда ўсиш ва ривожланиши учун имконият яратиб беради.

Хондамир Нусратхўжаев,
“Муфид молия” канали муаллифи