O‘zbekistonda uy-joylar narxini arzonlashtirish mumkinmi? Ijtimoiy ijara maskanlari nima?

Iqtisodiy xabarlar tahlili loyihasining navbatdagi sonida moliyachi Otabek Bakirov hamda O‘zbekiston Respublikasi uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish vaziri Sherzod Hidoyatov aholining uy-joylarga bo‘lgan talabi, kam ta'minlangan qatlamga uy joy xaridi uchun subsidiyalar ajratish, shaharlarda qurilayotgan uylar va infrastrukturalar haqida suhbatlashishdi.

Suhbatning birinchi qismi

Boshlovchi, Alisher Ro‘zioxunov: — Keyingi yillarda uy qurilishlari soni keskin ortishi kutilmoqda. Qanday qilib bozor qoidalarini buzmasdan uy narxiga ta'sir ko‘rsatish, ya'ni uylar narxini pasaytirish mumkin?

Sherzod Hidoyatov: Birinchi navbatda qurilish materiallarini ishlab chiqarish - qurilish industriyasini rivojlantirishimiz kerak. Hozirgi kunda O‘zbekistonda qurilish hajmiga qaraydigan bo‘lsak, oxirgi uch yilda keskin narxi oshib ketdi. Avval jami 4-5 million kvadrat metr [yiliga] uylar qurilgan bo‘lsa, hozirgi kunda 15-16 million kvadrat uylar qurilmoqda. Bu yil undan ham yuqori bo‘ladi.

Har gal qurilish mavsumi martdan keyin boshlanadi, kun isishi bilan bizda metall bilan armatura, beton, temir, sement narxi oshib ketadi.

O‘tgan yilga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Sardobada yangi uylar qurilgan vaqtda ham qurilish materiallari narxi keskin oshdi: armaturaning bir tonnasining narxi 500 dollar, sement 90 dollar atrofida edi. Bugun armatura 850 dollarga, sement 1 million so‘mga yaqinlashdi.

Bu jahon bozoriga bog‘liq. Bizda qo‘shimcha qurilish hajmi oshib, o‘z vaqtida qurilish mahsulotlari yetishmay qolgani hisobiga biroz o‘zgarish bo‘lib narx yana ko‘tarildi. Hozirgi kunda qurilish materiallarini ishlab chiqaradigan tadbirkorlar ko‘payib bormoqda. Biroq bizda metall bilan bog‘liq imkoniyatimiz yo‘q: bizda metall fermit orqali eritilib Bekobodda ishlab chiqariladi. Bizga ko‘proq Qozog‘iston va boshqa qo‘shni davlatlardan armatura kirib keladi.

— Katta qurilish davrida tender masalasida nimaga e'tibor qaratish kerak?

Otabek Bakirov: Birinchidan, quruvchilarni tanlashda xaridorlar ovozi hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lishi kerak. Bekorga o‘tgan yildan quruvchi kompaniyalarni reytinglashtirish tizimiga e'tibor qaratilib, reyester tashkil qilish boshlangani yo‘q. Ya'ni ovozni hokim, komissiya a'zosi emas, xaridor berishi kerak.

Tender ochiqligini, ishtirokchilar soni ko‘proq bo‘lishini ta'minlashning ko‘pgina yo‘llari bor. Lekin tenderda qaysidir kompaniyaning ustuvor bo‘lishining oldini olishning yagona yo‘li – tender mustaqilligini ta'minlash hisoblanadi. Bunda tender o‘tkazilayotgan hududda hokimlarning rolini minimallashtirish kerak. To‘g‘ri, yer ajratish, tashkiliy masalalarda hokimlarning o‘rni bor, biroq hokimlar xalq oldida hisobdor bo‘lmaguncha ularning ta'sirini minimallashtirishga to‘g‘ri keladi.

Har bir viloyatning (har bir tumanning) avvaldan belgilab olingan hokim biladigan va hokim bilan ishlaydigan quruvchilari bo‘lmasligi kerak. Ya'ni qurilish bozoriga kirish oson bo‘lishi kerak. Quruvchiga qurilish texnikasi kerak. Afsuski, bizda yillar davomida bir necha qurilish obektlariga nisbatan ishlanilayotgan direksiyalargagina qurilish texnikasini olib kelish bo‘yicha imtiyozlar berildi.

Bizda qurilish texnikasiga ega bo‘lish uchun hamma bir xil imkonga ega bo‘lishi kerak. Shunda qurilish kompaniyalari qachon tashkil etilganidan qat'i nazar, bozorga kirish nisbiy tannarxi arzonlashadi. Qanaqadir imtiyozlar orqali o‘zining infratuzilmasi, qurilish texnikasi, mashinalarini yig‘ib olgan kompaniya bilan bugun bozorga yangidan kirib hamma boj, soliqlarni to‘lab, qurilish texnikasini olib kirayotgan kompaniya imkoniyatlari bir xil emas.

2016 yildan hisoblasak, faqatgina ayrim kompaniyalarga imtiyozlar berish, qulay sharoit yaratish yo‘lidan yurdik. Ular albatta o‘zini mustahkamlab oldi. Tenderda ishtirok etsa ham ularning afzalligi yuqori bo‘ladi.

Sherzod Hidoyatov: Oldin tender haqiqatan og‘ir masala bo‘lgan. Hozir ham tender masalasining og‘irligini ko‘rib kelyapmiz. Hozir tenderning shaffofligi 200 foizga o‘zgardi. Bugun siz qurilish vazirligining saytidagi ms.uz yoki mstender.uz’ga kirganingizda qurilish tashkilotlari, O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan barcha qurilish tashkilotlari ko‘rinib turadi: tashkilotlar A, B, C, D kategoriyalarga ajratilgan. Unda D eng pastki kategoriya bo‘lib, undagi kompaniyalarni men quruvchi deb hisoblay olmayman. Sababi, uning aylanmasi yuqoriligiga qaramay ishchi soni bittagina. Yoki ma'lum texnikasi yoki qilgan ishi yo‘q.

Tenderda qatnashayotgan tashkilotlar reytingda belgilangan: A kategoriyadagi korxona necha milliard so‘mlik ishni bajara oladi, B kategoriyadagi korxona qancha qila oladi. Hisoblab chiqilgan formulalar orqali tenderda qatnashayotganda buyurtmachi tenderga yuz foiz hamma ma'lumotlarni yuklashi kerak. Oldin tender narx-navo, smeta narxi 1 milliard bo‘ladigan bo‘lsa, kimdir 300 million so‘m bilan ham yutib ketgan. Keyin ish davomida muammo kelib chiqib o‘zgartirishgan. Hozirda tender dasturi minimal belgilangan.

Ochig‘ini aytaman, hozirgi kunda quruvchilarga keng imkoniyat yaratilmoqda, ammo mening fikrim – quruvchilarni litsenziyalash kerak. Sababi ular inson hayoti bilan bog‘liq binolarni quradi.

— Ijtimoiy ijara maskanlari, ehtiyojmand oilalar uchun ijara uchun uylar berish taklif etildi. Bu qanchalik o‘zini oqlaydi?

Otabek Bakirov: Ijtimoiy ijara butun dunyoda mavjud bo‘lgan instrument. Asosan, sotsial siyosatning bir qismi. Milliy-sotsial kamchiliklar bor va ehtiyojmand qatlam sotsial uy-joy bilan ta'minlanadi. Hech kim unga mulkchilik huquqini bermaydi. Sotsial ijara ijodkorlarga nisbatan ham qo‘llanadi.

Asosan bizning qurilish bozorida uy-joyni qurib sotish bilan shug‘ullanilgan bo‘lsa, hozir uy-joylarga egalik qilish va buni ijaraga berish orqali daromadini shakllantirish ham paydo bo‘lishi kerak.

Uzoq yillar davomida bozor sezuvchan edi, ijara narxlari o‘zgarmay keldi. Sabablardan biri — urbanizatsiyaning yo‘qligi edi. Oxirgi bir yilda, ayniqsa karatindan keyin oyma-oy ijara narxlari o‘sishi uy-joy narxlari o‘sishidan ko‘ra yuqorilab ketmoqda. Bu o‘z-o‘zidan uy-joy bilan shug‘ullanadigan kompaniyalarga uy-joy qurishdan ko‘ra, uni olib ijara bilan shug‘ullanish ko‘proq foyda berishi mumkin, degan signal bermoqda.

Davlatning to‘g‘ri qilayotgan ishi shuki, bunga birinchi turtkini beryapti, davlat yo‘l ochib beryapti. Umid qilamanki, sotsial ijara ortidan ijara biznesi bilan shug‘ullanadigan kompaniyalar bozorda paydo bo‘ladi.

Sherzod Hidoyatov: Butun dunyoda quruvchi quradi, developer uy sotish bilan shug‘ullanadi. Developerlar birinchi navbatda loyihani buyurtma qiladi. Tender o‘tkazadi, loyihaning sifatli va o‘z vaqtida bajarilishini hisobga olib quruvchini yollaydi va o‘sha uyni sotadi.

Bizda developerlar bor, lekin ko‘p emas. Murod Nazarovdan so‘raganimda, men quruvchi emas, developerman deb ochiq aytgan. Hozirgi kunda bizda developerlar shakllanib bo‘ldi. Hatto viloyatlarda ham sotuv ofislari paydo bo‘lgan. Quruvchi javobgarlikni his qilib, uylar sifatli bo‘lishiga e'tibor qaratishi kerak, developer biznes qilishi kerak.

— Qishloq joylarida quriladigan uylarning sifati yaxshi emasligi haqida gaplar bo‘lsa, hozir ko‘p qavatli uylarda shunday. Kommunal xizmatga oid muammolar saqlanib qolyapti. Xaridor qanchadir shartli bir birlikda sotib olgan uyiga yana pul sarflab qaytadan ta'mir qilishga majbur bo‘lmoqda. Buni tizimli ravishda yechadigan yechim bormi?

Sherzod Hidoyatov: Bor! Shunday holat borki, odamlar ko‘p aldanib qolar edi. Uy sotib olganda «korobka uy» bilan ta'mirlangan uyning tafovuti katta bo‘lib qoladi. Solishtirganda arzonligini hisobga olib ko‘pchilik «korobka uy» sotib olgach qiynaladi.

«Korobka uy» deganda 4 tomoni devor, boshqa hech narsa yo‘q, kommunikatsiya o‘tmagan uy tushuniladi. Bir kishi «korobka uy»ni ta'mirlab yashashni boshlasa, undan keyin ko‘chadigan odamlar ta'mirlab boshqalarni bezovta qiladi. Yana bir katta kamchiliklardan bir shu ediki, «korobka uy»ning kvadrat metrini 4 million so‘mdan sotishyapti, ta'mirlangan uyni 6 million so‘mdan.

Bunday uyni ta'mirlaganda devor qismlari qo‘shilgach, uy hajmi kamayadi. Masalan, 70 kvadrat metr uyning 10 kvadratini 4 milliondan hisoblasak 40 million bo‘ladi, bu hech kimning ko‘ziga ko‘rinmaydi.

— 1 apreldan boshlab qurilish nazorat inspeksiyasi korobka uylarni qabul qilmaydi, hozir quruvchilar aprel oyidan boshlab «korobka uy»larni topshira olmaydi. Endi uy sotib olmoqchi bo‘lganlar nimaga e'tibor qaratishi kerak?

Sherzod Hidoyatov: Angrendagi aholi bilan gaplashdim, uylarning ahvoli juda og‘ir. Ko‘p qavatli uyda ko‘p aholi yashaydi. Odamlar kommunal xizmatga pul to‘lagach, uni nimaga ishlatilayotganini ko‘rib turishi kerak. Ya'ni kommunal sohaga pul to‘lash shaffof bo‘lishi kerak. Kommunal sohada xizmat ko‘rsatayotgan xizmatchilarning raqobatini kuchaytirish kerak.

Hozirda qurilayotgan uylarga talabni ham shundan kelib chiqib qo‘yish kerak. Bundan keyin yer tanlanadigan bo‘lsa, kommunal sharoit hisobga olinadi.

Otabek Bakirov: Viloyatlarda poytaxtga qaraganda ekspluatatsiya tariflari yuqori, bu– mahalliy hokimiyatlar boshqaruv kompaniyalariga majburiy ravishda kredit berdirtirishi orqali yuzaga kelgan. Boshqaruv kompaniyasi imkoniyatidan yuqori kredit olsa, uning xarajatlarini qoplash uchun ekspluatatsiya xarajatlarini oshirishga majbur bo‘ladi.

O‘zim guvoh bo‘lganman, Andijon viloyatida ekspluatatsiya tariflari Toshkent shahri tumanlariga nisbatan 2-2,5 barobar yuqori. Sababi kredit olmagan boshqaruv kompaniyalarining o‘zi yo‘q.

So‘nggi 5-6 yil ichida juda ko‘p hokimliklar boshqaruv kompaniyalari orqali kredit berib turib o‘z maqsadlariga ishlatadigan holatlar ko‘p bo‘lgan. Bu kredit o‘sha yerdagi aholiga xizmat ko‘rsatadigan boshqaruv kompaniyalarining zimmasida qolmoqda.