Urushning uchinchi yili Ukrainaga qanday ta’sir qildi va 2025 yilda mamlakatni nimalar kutmoqda?

«Meduza» nashri harbiy ekspert, siyosatshunos va sotsiologlardan 2024 yil Ukraina va frontdagi vaziyatga qanday ta’sir qilgani, mamlakat ichki siyosatini qanday o‘zgartirgani hamda 2025 yilda nimalarni kutish mumkinligi haqida ma’lumot oldi.

Uilyam Kortni, AQShning Gurjiston va Qozog‘istondagi sobiq elchisi hamda RAND korporatsiyasining yetakchi eksperti

Frontdagi vaziyat haqida

O‘tgan yildan beri frontdagi vaziyat sezilarli darajada o‘zgarmagan. Ukraina Qora dengiz floti kemalarining uchdan bir qismini yo‘q qildi, biroq Kursk oblastiga oid hududlarda muvaffaqiyatsizliklarga duch keldi. Bunda Rossiya harbiylari ayrim hududlarni qaytarib olishga erishdi. Shu bilan birga, Rossiya sharqiy hududlarda biroz ildamlagan bo‘lsa-da, urush o‘ta tezkor g‘alabani istaganlarning istagiga ters o‘laroq boshi berk ko‘chaga kirib qolgan.

Iqtisodiy jihatdan, Rossiya sanksiyalar ta’sirini seza boshladi. Bunday ta’sir uchun vaqt kerak bo‘lishi oydinlashdi. Investitsiyalarni jalb qilish uchun kapital tanqisligi sezilarli darajada ortmoqda. Oldinlari Rossiya oligarxlari o‘z kapitalini G‘arbga eksport qilgan bo‘lsa, hozir bunday amaliyot cheklangan.

Kelgusi yilga prognoz qilish qiyin. Ammo o‘tgan tarixdan misol keltirganda, Afg‘oniston urushi tugashiga Mixail Gorbachyov qudratga kelishi va siyosiy liberalizatsiya sabab bo‘lgandi. Bunday misollar o‘zgarish vektori zamonaviy Rossiya uchun ham imkonli ekanini ko‘rsatadi.

Rossiya va Ukrainada urushdan charchoq alomatlari ko‘rinmoqda. Rossiya Shimoliy Koreyadan harbiy yordam jalb qilmoqda, Ukraina esa safarbarlik yoshini 18 ga tushirishni muhokama qilmoqda. Shundan kelib chiqib, 2025 yilda ayrim o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin.

Ukraina hozirda mudofaani kuchaytirmoqda, xususan, AQShdan piyodalarga qarshi minalar keltirish orqali. Garchi Rossiya ayrim hududlarda muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa-da, ular birorta katta shaharni egallay olishmagan.

Kursk oblastiga hujum haqida

Bu tashabbus bir necha omillar tufayli amalga oshgan. Birinchidan, Rossiya bu hududni yetarlicha mustahkamlamagan, bu esa uni hujumlar uchun zaif qilib qo‘ygan. Ikkinchidan, bu Ukraina qurolli kuchlarining strategik jasoratli harakatlarga qodirligi, uni xususan, 2022 yil sentabridagi kabi, G‘arb ittifoqchilari va ukrain xalqiga ko‘rsatish usuli bo‘lgan. Uchinchi omil — Rossiya ichidagi hududlarni yo‘qotish Kreml uchun haqorat bo‘lib, rossiyaliklarning ushbu hududlarni qaytarib ololmagani sababli bu hanuz saqlanib qolmoqda.

Ukraina Rossiya hududida urush olib borishni rejalashtirmagandi. Shu sababli, agar 2025 yilda Ukraina qurolli kuchlari Kursk oblastida egallangan barcha hududlarni qo‘ldan boy bersa ham bu siyosiy jihatdan salbiy effektga ega bo‘lmaydi. Ukrainaning asosiy maqsadi – o‘z yerlarini himoya qilish hisoblanadi. Kursk oblastidan chiqishi mumkin bo‘lgan kuchlar, ehtimol, sharqdagi frontga qaytib, uni mustahkamlashga yo‘naltiriladi.

Xuddi shu sababdan, bu hududlar Rossiya tomonidan qaytarib olinishi uning armiyasi uchun katta yutuq hisoblanmaydi.

G‘arblik ittifoqchilar qanday yordam berayotgani haqida

Ukraina armiyasiga g‘arbdan kelayotgan ta’minot hozircha juda yaxshi. O‘tgan yili AQSh Kongressida Ukrainaga yordam berish to‘g‘risidagi qonun loyihalari bo‘yicha olti oylik ovoz berish kechiktirilgan edi. Ammo ovoz berish o‘tkazilgach, ushbu tashabbus Qonunchilik palatasida 3:1, Senatda esa 4:1 hissa bilan ma’qullangan. Bu Kongressning Ukrainaga nisbatan kuchli qo‘llovini namoyon etadi.

Shunga qaramay, Ukraina ma’lum darajadagi noaniqlikka duch kelishi mumkin. Ayniqsa, AQShning yangi saylangan prezidenti Donald Trampning harakatlari qanday bo‘lishi noma’lumligicha qolmoqda. Saylovoldi kampaniyasida u urushni bir kunda tugatishga va’da bergandi. Biroq, saylangach, Tramp yanada mas’uliyatli va ehtiyotkor pozitsiyani egalladi. U Ukraina va Rossiya masalalari bo‘yicha maxsus muzokarachi sifatida sobiq milliy xavfsizlik kengashi kotibi, iste’fodagi general Kit Kellogni tayinladi. Yangilangan ma’muriyat qaysi qadamlarni tashlashini aytish hozircha qiyin.

Bu noaniqlik Yevropadagi ittifoqchilar harakatlariga ham ta’sir qiladi. Ammo Yevropada Ukrainaga [moddiy] yordam asta-sekin oshib borayotgan ko‘rinadi. Hozirda Ukraina uchun asosiy muammo — bu harbiylar yetishmasligi. Frontdagi ukrain harbiylarining o‘rtacha yoshi taxminan 40 yoshni tashkil etadi. Bu harbiylar uchun juda katta yosh hisoblanadi. Chunki urush yoshroq askarlarni talab qiladi — ular tezroq harakatlanadi, og‘ir yuklarni ko‘tarishga qodir va oson o‘qitiladi. Hozirda harbiy yosh masalasi qurol yetkazib berish muammosi kabi dolzarb. Biroq chaqiruv yoshini pasaytirish demografik xavflarni yuzaga keltirishi mumkin.

Yadroviy urush boshlanishi xavfi haqida

Hozirda bunday xavf ko‘zga tashlanmaydi. Kreml har safar Rossiya qo‘shinlari jang maydonida qiyinchiliklarga duch kelganda, yadroviy tahdid haqida og‘iz ochadi. Buni biz 2022 yildayoq ko‘rgandik. O‘shanda Rossiya rahbariyati haqiqatan ham yadroviy quroldan foydalanish haqida o‘ylayotgani borasida xavotirlar bor edi. O‘shanda Xitoy raisi Si Jinping va Hindiston bosh vaziri Narendra Modi Putinning yadroviy qurol qo‘llashini ochiqchasiga qoralab chiqqandi. Shundan beri Xitoy rahbariyati bunday ogohlantirishni bir necha bor takrorladi. Menimcha, bu haqiqiy cheklovchi omildir, chunki hozirgi Rossiya ma’lum darajada Xitoyga bog‘langan.

Rossiya uchun yana bir muammo shundaki, yadroviy quroldan foydalanish harbiy vaziyatni keskin o‘zgartirmaydi. Rossiya qo‘shinlari bu qurol portlatilgandan keyingi yadroviy jang sharoitlarida harakat qilishga tayyor emas. Shuning uchun bu quroldan foydalanish qanday harbiy ustunlik berishi mumkinligi noaniq. Rossiya rahbariyati yadroviy tahdid qo‘rquv uyg‘otadi, deb o‘ylashi mumkin, ammo G‘arb yadroviy tahdidlar qarshisida ham Ukrainani qo‘llab-quvvatlashdan to‘xtamasligini namoyish etdi.

Kreml, ehtimol, eskalatsiya bilan qo‘rqitib, Yangi Yer orolida yadroviy sinovlarni qayta boshlashga harakat qilmoqchi. Bu targ‘ibotning bir qismi. Biroq, Rossiya rahbariyati yadroviy quroldan foydalanish salbiy oqibatlarga olib kelishini tushunadi, ayniqsa Xitoy bunday qarorga qarshi ekani hisobga olinsa.

Muzokaralar haqida

Ukrainaliklar orasida urushdan charchaganlar soni oshib, muzokaralarga moyillik oshmoqda. Biroq, jamoatchilik fikri so‘rovlarida ukrainaliklar mojaroni hal qilish uchun hududiy imtiyozlarga tayyor ekanini bildirgan holatlar uchramaydi. Ehtimol, jamiyat vaqtincha Rossiya tomonidan bosib olingan hududlarni ularda qoldirishga moyil bo‘lishi mumkin, lekin hozircha bu kabi kayfiyat kuzatilmayapti.

Muzokaralar boshlanganda, tinchlikni tiklashga bo‘lgan munosabat o‘zgarishi mumkin. Hozirgi paytda ko‘pchilik Rossiya tinchlik bitimi shartlarini bajarishiga ishonmayapti. Shuningdek, Ukraina to‘liq g‘alaba qozonishi uchun mamlakat o‘zining sharqdagi hududlarini qaytarib olishi lozim. Lekin buni harbiy yo‘l bilan amalga oshirish oson ish emas. Shuning uchun Ukraina mustaqil qaror qabul qilishi kerak. G‘arb esa Ukrainani Rossiya agressiyasiga qarshi qancha vaqt kurashmoqchi bo‘lsa, shuncha qo‘llab-quvvatlashga tayyor.

Rossiya va Ukraina muzokaralari natijasi to‘liq siyosiy yechim bo‘lishi mumkin, lekin katta ehtimol bilan mamlakatlar otashkesim kelishuviga erishadi. Bunday holda siyosiy masalalar ochiq qoladi. Bu Koreya urushi tugaganidan keyin Koreya yarimorolida yuzaga kelgan vaziyatga o‘xshash bo‘ladi: keng qamrovli tinchlik kelishuvi bo‘lmagan, ammo ikki tomon o‘zaro harbiy harakatlarni to‘xtatgan.

Vladimir Paniotto, ukrain sotsiologi va Kiyev xalqaro sotsiologiya instituti (KXSI) prezidenti

Ukrainadagi safarbarlik haqida

Mamlakatda safarbarlikni kuchaytirish to‘g‘risidagi qonunchilikka jamiyat munosabatini baholash men uchun qiyin. Kiyev xalqaro sotsiologiya instituti harbiy harakatlar bilan bog‘liq mavzulardan, jumladan, safarbarlik masalalaridan qochishga harakat qiladi. Bunday mavzular davlatning umumiy axborot siyosati doirasida o‘rganilishi kerak. Bunday tadqiqotlarni davlatning o‘zi buyurtma qilishi yoki muvofiqlashtirishi lozim.

Shu bilan birga, «Ijtimoiy monitoring» markazi 2024 yil noyabr oyida ukrainaliklarni eng ko‘p qaysi muammolar tashvishga solayotgani haqida tadqiqot o‘tkazdi. Unga ko‘ra, safarbarlik mavzusi ukrainlar uchun ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Harbiy harakatlar bilan bog‘liq muammolar respondentlarni korrupsiya, oziq-ovqat narxlari, kommunal tariflar, pensiya va ish haqining past darajasidan ko‘ra kamroq tashvishga solgan. Safarbarlik masalasi respondentlarning 27 foizidan ham kamrog‘ini qiziqtirgan.

Demografik inqiroz haqida

Ukrainada demografik vaziyatga tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlaridan ko‘ra migratsiya, ya’ni aholining mamlakatdan chiqib ketishi katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ajablanarlisi, urushga qaramay, mamlakatda o‘lim holatlari soni kamaydi. Masalan, urushdan oldin, 2021 yilda, Ukrainada 714 ming o‘lim holati qayd etilgan bo‘lsa, 2022 yilda bu ko‘rsatkich 542 mingni tashkil qildi — ya’ni, taxminan 200 mingga kam. 2023 yilda esa bu raqam 496 mingga yetdi. Joriy yilda ham o‘xshash ko‘rsatkichlar kutiladi.

Bu holat bir nechta sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, 2021 yilda kovid pandemiyasi statistikaga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ikkinchidan, urush boshlanganidan keyin ko‘plab odamlar Ukrainadan ketgani tufayli hukumat nazoratidagi hududlarda aholi soni sezilarli darajada kamaydi. Shunga qaramay, migratsiya darajasi yuqori bo‘lib qolayotgani va statistik xizmatlar faoliyatining kamchiliklari sababli mavjud ma’lumotlarga to‘liq ishonish qiyin.

Shu bilan birga, tug‘ilish darajasi ham pasayayotgani qayd etilmoqda. Ilgari yiliga taxminan 273 ming chaqaloq tug‘ilgan bo‘lsa, hozir bu ko‘rsatkich 200 ming atrofida. Bunday o‘zgarishlar urush davri uchun odatiy bo‘lib, uning oqibatlari yana yigirma yilcha sezilishi mumkin.

Ukrain qochqinlarining qaytish-qaytmasligi haqida

Urushning birinchi yilida migratsiyaning eng jiddiy to‘lqini kuzatildi. 2022 yilda faqatgina Yevropada 8 millionga yaqin ukrainlik qochqinlar bo‘lgan. Hozirda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, ularning soni 6 milliondan biroz ko‘proqni tashkil qiladi, ya’ni uch yil ichida 2 million ukrainalik uylariga qaytgan.

Bu o‘zgarishning turli sabablari bor. Ayrimlar uchun mamlakatdagi vaziyat ular kutganidan barqarorroq bo‘lib chiqdi. Boshqalar chet elda o‘z o‘rnini topolmadi. Ko‘plab ukrainlar o‘z uylari va mol-mulkini tashlab ketgandi, shuning uchun qaytish ular uchun yagona chiqish yo‘li bo‘lgan.

2023 yildan Yevropadagi ukrainliklar soni 5 foizga ko‘paygani qayd etilmoqda, ya’ni Ukrainadan chiqib ketuvchilar soni ko‘p emas. Ba’zilar doimiy ravishda Ukraina va boshqa davlatlar o‘rtasida qatnab yashashadi, bu hisob-kitoblarni qiyinlashtiradi.

Asosiy demografik muammo — tashqi migratsiya. Yaqinda Yevropaning bir necha davlatlarida o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, chet elda yashab turgan ukrainlarning uchdan ikki qismi o‘zi yashab turgan davlat fuqaroligini olishni rejalashtirmoqda. Ayrimlar buni allaqachon amalga oshirgan.

Ehtimol, ularning uchdan ikki qismi Ukrainaga endi qaytmaydi. Ya’ni 6 milliondan taxminan 4 millioni xorijda qolishi mumkin. Shu bilan birga, ularning hammasi ham Ukraina pasportidan voz kechish niyatida emas. Masalan, Germaniya fuqaroligi kabi imtiyozlardan foydalanishni istovchilar bor.

Bundan tashqari, yangidan migratsiya to‘lqini paydo bo‘lishi mumkin, bu o‘z oilasini topib, chet elga ketgan erkaklar hissasiga to‘g‘ri keladi.

So‘rovlar shuni ko‘rsatadiki, insonlar Ukrainada yashash va ishlash uchun munosib shart-sharoitlar yaratilganida qaytishga tayyor. Ammo qabul qiluvchi mamlakatlardagi yashash sharoitlari va qo‘llab-quvvatlash siyosati ham qaytishga ta’sir ko‘rsatadi.

Ukrainadagi turmush darajasi haqida

Urush boshlanganidan keyingi iqtisodiy vaziyat murakkab va ziddiyatli tus oldi. Bir tomondan, aholining real iqtisodiy ahvoli jiddiy yomonlashdi: ishsizlar soni ko‘paydi, ko‘pchilik turarjoy va barqaror daromadni yo‘qotdi. Boshqa tomondan, odamlar o‘z holatini urushdan oldingiga nisbatan ancha ijobiy baholay boshladi.

Misol uchun, urushdan keyin ovqatlanishga mablag‘ yetmaydi, deb aytganlar soni kamaydi. Iqtisodchilar baholashicha, Ukrainada qashshoqlik darajasi taxminan 9 foizni tashkil etsa, aholining sub’yektiv baholariga ko‘ra, bu ko‘rsatkich atigi 4 foizga teng. Bu mamlakat tarixidagi eng past ko‘rsatkichlardan biri.

Bunday holatni shunchaki tushuntirish mumkin: insonlar vaziyatni qanday qabul qilishlari (ijtimoiy farovonlik, turmush sharoitidan qoniqish, baxtlilik darajasi) faqat vaziyatning o‘ziga emas, balki ularning istak va talablariga ham bog‘liq. Urush boshlangandan so‘ng, umumiy talablar darajasi sezilarli darajada pasaydi. Ko‘pchilik so‘rov qatnashchilari ta’kidlashicha, yaqinlari sog‘-omon va yaqinida bo‘lsa, ular o‘zlarini baxtli va hayotdan mamnun deb his qilishadi.

Ukrainlar o‘rtasidagi ziddiyatlar haqida

Urushning yagona ijobiy natijasi shundaki, Ukrainada mintaqaviy tafovutlar deyarli yo‘qoldi. 2021 yilda aksariyat masalalar bo‘yicha mintaqalar o‘rtasida jiddiy farqlar mavjud bo‘lgan. Masalan, NATOga bo‘lgan munosabat turli hududlarda har xil edi, hatto 2014 yildan keyin ham. Bugungi kunda esa bunday farqlar amalda yo‘q.

Biroq so‘nggi yillarda yangi ijtimoiy qatlamlanish paydo bo‘ldi. Endi inson urush davrida nima bilan shug‘ullangani va qayerda bo‘lgani asosiy bo‘linuvchi omil bo‘lib qolmoqda. Masalan, turli guruhlar shakllangan: Yevropadagi qochqinlar, yashash joyini o‘zgartirmaganlar, mamlakat ichida ko‘chirilgan shaxslar va bosib olingan hududlarda yashaganlar. Eng katta ijtimoiy bosim oxirgi toifadagi insonlarga tushmoqda. Mamlakat ichida ko‘chirilgan shaxslarlarga umumiy munosabat ijobiy bo‘lsa-da, bosib olingan hududlardagi odamlarga nisbatan ijtimoiy tartibsizlik va ishonchsizlik kuchliroq.

Shuningdek, harbiylar va fuqarolar o‘rtasida ham farqli munosabat kuzatilmoqda.

Ukrainlarning rus tiliga munosabati haqida

Ukrainada odamlar rus tilidan foydalanishni sekinlik bilan to‘xtatmoqda, ammo unga nisbatan munosabatlar jadal o‘zgarmoqda. Masalan, 2019 yilda faqat 8 foiz ukrainlar rus tilini maktablarda o‘qitish yaramaydi, deb hisoblagan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 52 foizga yetdi. Shuningdek, rasmiy muloqotda rus tilini butun mamlakat bo‘ylab taqiqlashni ma’qullaganlar soni ham keskin oshdi.

Mintaqaviy farqlar sezilarli darajada kamaygan bo‘lsa-da, hali ham saqlanib qolgan. 2013 yilda Ukraina g‘arbidagi respondentlarning 45 foizi rus tilini hech qaysi mintaqada rasmiy muloqotda ishlatmaslikni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa, hozir bu ko‘rsatkich 80 foizga yetgan. Ukraina sharqida esa bu fikrni ma’qullovchilar 40 foizni tashkil etadi, garchi urushgacha bunday fikrni faqat 2 foiz odam bildirgan edi.

Bugungi kunga kelib, kundalik hayotda ukrain tiliga o‘tish tamoyili kuchaymoqda. So‘rovlarga ko‘ra, hozir 60 foiz ukrainaliklar kundalik muloqotda ukrain tilidan foydalanadi, 9 foizi esa rus tilidan foydalanishda davom etmoqda. Qolganlari ikki tildan birdek foydalanishini aytgan.

Ukrainlarning Zelenskiy va Zalujniyga ishonchi haqida

Ukrainada ma’muriyatga nisbatan munosabat ancha turlicha, ammo Volodimir Zelenskiy shaxsi jamoatchilik ishonchini saqlab qolmoqda. Zelenskiy hali ham ishonch bo‘yicha yetakchi hisoblanadi. Undan ko‘proq ishonch, ehtimol, faqat [Ukraina qurolli kuchlarining sobiq bosh qo‘mondoni] Valeriy Zalujniyga bildirilmoqda.

2019 yilda Zelenskiy prezidentlikka kelganida unga bo‘lgan ishonch 80 foizni tashkil etgan edi. Bu ko‘rsatkich vaqt o‘tishi bilan pasayib, urush boshlanishidan oldin 37 foizgacha tushgan. Biroq, 2022 yil may oyiga kelib, Zelenskiyga bo‘lgan ishonch yana 90 foizga ko‘tarildi. Keyingi ikki yilda bu ko‘rsatkich asta-sekin pasayib, 2023 yil dekabriga kelib 77 foizni tashkil etdi — bu ham Ukraina prezidentlari uchun misli ko‘rilmagan daraja.

2024 yilda ishonch tezroq pasaya boshladi. Buning sabablari orasida Ukraina qurolli kuchlarining muvaffaqiyatsiz qarshi hujumi, urush cho‘zilishi, shuningdek, omma orasida juda mashhur bo‘lgan Zalujniyning iste’fosi bor. Shuningdek, so‘nggi so‘rovlar ko‘rsatganidek, Zelenskiyga bo‘lgan ishonch 53 foizga tushgan, ishonchsizlik esa 41 foizni tashkil qilmoqda. Boshqa siyosatchilar va jamoat arboblari ichida Zelenskiy va [Ukraina mudofaa vazirligi bosh razvedka boshqarmasi rahbari Kirill] Budanovdan boshqalarning ishonch balansi salbiyroq.

Zelenskiyga bo‘lgan ishonch kelajakda yana pasayishi mumkin. Bu asosan frontdagi vaziyat rivojiga bog‘liq bo‘ladi.

Zalujniyga bo‘lgan ishonch esa Zelenskiynikidan yuqori. Uning ko‘rsatkichlari hanuz deyarli 80 foiz darajasida (2024 yil noyabrida 77 foiz edi). Zalujniy jamoatchilikka kamdan kam ko‘rinadi, ammo u prezidentlik saylovlari o‘tkaziladigan bo‘lsa, Zelenskiyni mag‘lub etish imkoniyatiga ega bo‘lgan yagona shaxs hisoblanadi.

Urushni yakunlash haqida

Ukrainada urushni yakunlash bo‘yicha munosabat juda o‘zgaruvchan. Bu asosan savollarni qanday shaklda qo‘yilishiga bog‘liq. Hech qanday shubha yo‘qki, ukrainlar muzokaralarga tayyor. Masalan, 2022 yil may oyida AQShning Milliy demokratik instituti topshirig‘iga binoan o‘tkazilgan so‘rovda 60 foiz ukrainaliklar Rossiya bilan tinchlik muzokaralarini boshlash zarurligini aytgan. Bu ko‘rsatkich armiyaning frontdagi muvaffaqiyatlari davomida 44 foizga, keyin 29 foizga tushgandi, biroq keyin yana o‘sib, 2024 yil sentabriga kelib 57 foizga yetgan.

Hududiy yon berishga kelganda, avvalgi ikki yil davomida bunga rozilik juda past bo‘lgan. Masalan, 2022 yil may oyida 10 foiz atrofida edi. Ammo ukrain armiyasi qiyinchiliklarga duch kelganidan so‘ng, bu ko‘rsatkich 2024 yil sentabrida 33 foizga yetgan. Bu raqamlar ukrainlarning ayrim hududlarni ozod qilishni keyinga qoldirib, ularni diplomatik yo‘llar bilan hal qilishga roziligini anglatadi. Bu – hududlarni Rossiyaniki sifatida tan olishni bildirmaydi, shunchaki balki muammolarni diplomatiya orqali kelgusida hal etishni nazarda tutadi.

Vladimir Fesenko, ukraina siyosatshunosi, «Penta» amaliy siyosiy tadqiqotlar markazi rahbari

Urushning uchinchi yilida ukrainlar kayfiyati haqida

Urush davom etayotganiga ming kundan oshib ketgan — yana bir necha haftadan so‘ng harbiy harakatlar boshlanganiga uch yil to‘ladi. Albatta, bu ukrainlarning kayfiyatiga ancha ziddiyatli ta’sir ko‘rsatgan. Ukrain jamiyatining uzoq davom etgan urush fonidagi kayfiyatini ambivalentlik deb ta’riflasa bo‘ladi.

Ukrainlarning aksariyati Rossiyaga biror bir ustuvorlik berishga qarshi, ular tinchlikni istashadi, ammo buning bahosi juda yuqori bo‘lmasligini ham talab qilishadi. Shu bilan birga, jamiyatda urushdan charchash kuchaygan. O‘tgan yili prezident va harbiylarga nisbatan tanqid deyarli taqiqlangan bo‘lsa, bugungi kunga kelib tanqidlar hukumat, harbiy qo‘mondonlik va hatto Volodimir Zelenskiyga qaratilgan.

2024 yil harbiy jihatdan Ukraina uchun eng qiyin yillardan biri bo‘ldi. Safarbarlik, frontda, ayniqsa Donetsk oblastida samarali taktikalarni izlab topish bilan bog‘liq muammolar bo‘y ko‘rsatdi. Yilning katta qismida Rossiya armiyasi inson resurslarida ham, artilleriya va havo hujumlarida sezilarli tashabbusga erishdi. Bu vaziyat ukrainlarning kayfiyatiga ta’sir o‘tkazadi.

Zelenskiyga munosabat haqida

Prezident Volodimir Zelenskiyga munosabat 2019 yildagi prezidentlikning ilk yillariga o‘xshash, qutblashgan ko‘rinish oldi. U o‘shanda saylovning ikkinchi turida katta g‘alabaga erishganiga qaramay, saylovda qatnashganlarning chorak qismi uni shaxsan yoqtirmagan va sobiq shoumenga prezidentlik yarashmasligini ta’kidlagan.

Urushning ilk kunlarida Zelenskiy mamlakatda qolib, mamlakat bilan birga kurashgani uchun uni hatto tanqidchilari ham qadrladi. Biroq, frontdagi va front ortidagi vaziyat og‘irlashishi bilan tanqidlar yana avj oldi. Avvaldan uni tanqid qilib kelganlar endi buni ochiqroq ifoda eta boshladi. Bu ijtimoiy tarmoqlarda ikki tomonga ajralib qolish holatini keltirib chiqardi: bir tomonda Zelenskiyning muxlislari, ikkinchi tomonda unga qarshilar.

Bu holatda sotsiologik tadqiqotlar ko‘rsatmoqdaki, ukrainlarning ko‘pchiligi prezidentga ishonch bildirishda davom etmoqda. Ammo bu ishonch darajasi biroz pasaygan. Bu pasayish qiyinchilik tug‘dirsa-da, davlat boshqaruvi jarayonlari yoki urushdagi umumiy holatga jiddiy ta’sir ko‘rsatmayapti.

Kursk oblastidagi operatsiya haqida

Avgust oyi boshida Kursk oblastidagi operatsiya kutilmagan voqea sifatida yangradi. Ukrain kuchlarining muvaffaqiyatli hujumi katta ijobiy emotsional ta’sir ko‘rsatdi. Bu milliy ruhiyatni ko‘tarish uchun muhim qadam bo‘ldi.

Hozir harbiy va siyosiy ekspertlar Kursk operatsiyasini turlicha baholamoqda. Ba’zilar bu operatsiya muhim taktik va siyosiy vazifalarni amalga oshirganini ta’kidlashadi. Jumladan, Rossiya hududida harbiy operatsiyalar olib borishga bo‘lgan norasmiy cheklovlar olib tashlandi.

Shu bilan birga, ayrim harbiy ekspertlar operatsiya strategik jihatdan kutilgan natijani bermagan, deb hisoblashadi. Ukrain qo‘mondonligining maqsadi ehtimol Rossiya qo‘shinlarini Donbassdan Kursk oblastiga ko‘chirishga majburlash bo‘lgan. Bu Donbassdagi hujumlarni to‘xtatishga yordam berishi mumkin edi. Lekin, bunday bo‘lib chiqmadi.

Valeriy Zalujniyning iste’fosi haqida

Zalujniy — ramziy shaxs bo‘lib, uning iste’fosi jamoatchilikda qizg‘in muhokamalarga sabab bo‘ldi. Zelenskiy bu qarorni qabul qilish uchun uzoq vaqt kerakligini his qildi. Bunda psixologik omil katta rol o‘ynadi, chunki Zelenskiy va Zalujniy o‘rtasidagi keskinlik ularning birgalikda ishlashini qiyinlashtirgandi. Shu bois iste’fo muqarrar edi.

Shu bilan birga, Zalujniy lavozimda qolganida ham urush holatida jiddiy o‘zgarish bo‘lmasdi, chunki [2024 yildagi] asosiy muammolar qo‘mondonning shaxsiga emas, balki resurs yetishmovchiligiga bog‘liq edi. Dastlabki oylarda Amerika harbiy yordami kechikdi, artilleriya snaryadlari va havo hujumidan mudofaa tizimlari yetishmasdi. Bu Rossiyaga bahorda Ukraina energetikasini nishonga olish imkonini berdi.

Zalujniyning iste’fosi Zelenskiy tanqid qilinishiga sabab bo‘lib, uning reytingini pasaytirdi. Bu holat Zelenskiyning jamoatchilik olqishlariga emas, balki zarur qarorlarni qabul qilishga tayyor ekanini ko‘rsatadi.

Zalujniy ham iste’fo paytida tortishuvlarga sabab bo‘lmay, o‘zini munosib tutdi. Zelenskiy esa uni «Ukraina Qahramoni» unvoni bilan taqdirladi. Taqdirlash marosimida ular bir-birini samimiy quchoqlab, jamoatchilikda ijobiy taassurot qoldirdi.

Hozirda Zalujniy Buyuk Britaniyada elchi sifatida faoliyat yuritmoqda. Bu, albatta, lavozim jihatidan pasayish hisoblansa-da, London — global siyosatning muhim markazlaridan biri. Agar kelajakda Zalujniy siyosiy faoliyatini boshlasa, u bu lavozimda xorijiy siyosatchilar va ekspertlar bilan ishlash tajribasini orttiradi.

Zalujniyning reytingi juda yuqori bo‘lib, uni armiyadagi muammolar bilan bog‘lashmaydi. U hozircha siyosatdan chetda, ammo kelgusida uning ulkan siyosiy salohiyati borligini unutmaslik kerak.

Oleksandr Sirskiyning tayinlanishi haqida

Oleksandr Sirskiyni Ukraina qurolli kuchlari qo‘mondoni lavozimiga tayinlash avvaliga jamoatchilikda turli munosabatlarga sabab bo‘ldi. Bir tomondan, Zelenskiyning muxoliflari va Zalujniyning muxlislari yangi qo‘mondonni tanqid qilib, «qonli qassob» degan nom berishdi hamda uni askarlar haqida qayg‘urmaslikda ayblashdi. Shu bilan birga, mahalliy va xorijlik harbiy ekspertlar Sirskiy 2022 yilda Kiyev mudofaasi va Xarkiv operatsiyasi kabi muvaffaqiyatli harbiy strategiyalarni ishlab chiqqani va amalga oshirganini eslatib, u iste’dodli qo‘mondon ekanini ta’kidlashdi.

Zalujniyning siymosi xalqqa yaqinligi bilan ajralib turadi. Uning obrazi haqiqiy qahramon darajasiga ko‘tarilgan, chunki u armiya va xalq o‘rtasidagi birdamlikni namoyon etdi. U juda kuchli va ijobiy ta’sirga ega bo‘lgan lider bo‘lgan. Sirskiy esa klassik harbiy shaxs: qat’iy, buyruqlarni so‘zsiz bajarishni talab qiluvchi va kamgap. Uning stili ayrimlar uchun qiyin qabul qilinadi.

Sirskiyning asosiy muammolari shaxsiy xususiyatlarida emas, balki qurolli kuchlardagi umumiy muammolardadir. Ayrim muammolar sovet merosidan kelib chiqqan bo‘lsa, boshqalari armiyaga fuqarolik hayotidan kirib kelganlar bilan bog‘liq. Ular ko‘pincha harbiy intizomga moslashishda qiyinchiliklarga duch keladi.

Sirskiyning kelajagi frontdagi vaziyatga bog‘liq. Agar Rossiya hujumlari to‘xtatilsa va vaziyat barqarorlashsa, u lavozimda qolishi mumkin. Aks holda, uning o‘rniga yangi qo‘mondon tayinlash ehtimoli yuzaga chiqadi. Biroq, hozircha uning o‘rnini egallay oladigan nomzodlar mavjud emas.

Safarbarlik haqida

2023 yil oxiridayoq ommaviy safarbarlikni amalga oshirish zarurati ayon bo‘lgandi. Biroq, buni tegishli qonunsiz amalga oshirish mumkin emas edi (qizig‘i, Ukrainada bunday qonun mavjud emas edi). Shu sababli, uni ishlab chiqishga kirishildi.

Qonunning birinchi versiyasi juda qat’iy bo‘lib, jiddiy tanqidlarga sabab bo‘ldi. Natijada, 2024 yil aprelida muvozanatliroq variant qabul qilindi, lekin u ko‘p jihatdan samarasiz bo‘lib chiqdi. Qonunga ko‘plab bo‘shliqlar va aniq belgilanmagan qoidalar kiritilgan bo‘lib, ular turlicha talqin qilinishi mumkin edi. Aslida, safarbarlik jarayoni hanuz qonunda ko‘rsatilganidek emas, balki noformal qoidalarga ko‘ra amalga oshirilmoqda.

Safarbarlikning asosiy muammosi shundaki, odamlarning katta qismi frontga borishdan qo‘rqishadi. Urushda halok bo‘lish qo‘rquvi odamlarga kuchli ta’sir qiladi. Ko‘pincha shunday holat kuzatiladi: odamlar Ukraina g‘alabasi va okkupatsiya qilingan hududlarni ozod qilish g‘oyasini qo‘llab-quvvatlaydi, ammo o‘z yaqinlarining armiyada xizmat qilishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladi.

[Safarbarlik yoshi 18 yoshga tushirilishi] haqidagi muhokamalar asosan G‘arb OAV tomonidan ko‘tarildi. Urush boshida safarbarlik yoshi 27 yoshni tashkil qilgan. Armiyaning asosiy qo‘shinlari 40 yoshdan katta va 50 yoshgacha bo‘lgan avlod. Bu avlod o‘z vatani bilan birga voyaga yetgan va kuchliroq vatanparvarlik qarashlariga ega. Ammo o‘tgan yil oxiriga kelib, ommaviy safarbarlik zarurligi va yosh chegarasini kamaytirish lozimligi ayon bo‘ldi.

Prezident Zelenskiy va boshqa ko‘plab siyosatchilar bunga qarshi. Ba’zilar uchun bu siyosiy masala: 18 yoshli yoshlar va ularning oilalari bugungi siyosatchilarning bo‘lajak saylovchilari. Shu bilan birga, bu qaror jiddiy ijtimoiy xavflarga ega. Demograflar fikriga ko‘ra, agar safarbarlik yoshi 18 yoshgacha tushirilsa, Ukraina demografik tanglikka duch kelishi mumkin. Bundan tashqari, ko‘plab harbiylar bu qaror armiya muammolarini hal qilmasligini ta’kidlashmoqda. Shuning uchun yoshni tushirish kerak bo‘lsa ham, bu bosqichma-bosqich amalga oshirilishi mumkin.

Ukrainadagi saylovlar haqida

Bu yil Ukrainada saylovlar bekor qilindi, deb aytish noto‘g‘ri bo‘ladi. Ular shunchaki belgilanmadi. Urush holati huquqiy tartibi demokratik normalarning ayrim jihatlarini cheklaydi, jumladan, saylovlarni o‘tkazish imkoniyatini.

Bu cheklovning sabablari tushunarli. Saylovlar o‘tkazish — urush paytida mamlakat ichida uni zaiflashtiruvchi siyosiy kurashni anglatadi. Ayniqsa, urush hududning o‘zida davom etayotgan bo‘lsa. Har kuni havo hujumi xavfidan ogohlantirish ovozlari eshitiladigan, frontga yaqin shaharlar doimiy hujumlar ostida bo‘lgan sharoitda saylovlarni qanday tashkil qilish mumkin? Janglar keskin avj olgan sharoitda saylovchilar xavfsizligi va normal sharoitlarni ta’minlash amri maholdir.

O‘tgan yili prezidentlik saylovlari yaqinlashayotgani saylovlarni o‘tkazish zarurati haqidagi keng muhokamalarga sabab bo‘ldi (qizig‘i, parlament saylovlarini ko‘chirish bunday muhokamalarni keltirib chiqarmadi). Sotsiologlar ma’lumotlariga ko‘ra, ukrainaliklarning taxminan 70 foizi saylovlarni o‘tkazishga qarshi chiqdi. Shu sababli, Zelenskiy bu qarorni qabul qilayotganda jamoatchilik fikriga asoslandi.

Ukrainadagi muxolifat haqida

Ukrainada sezilarli siyosiy kurash mavjud. Bu, masalan, Oliy Radada ko‘zga tashlanadi.

Yevropa integratsiyasi va armiyani qo‘llab-quvvatlovchi qonun loyihalari kabi mavzularda deyarli to‘liq kelishuvga erishilgan. Ammo iqtisodiy va soliq siyosati yoki huquqni muhofaza qilish organlari va biznes o‘rtasidagi munosabatlar masalalarida bunday birdamlik kuzatilmaydi.

Eng ko‘zga ko‘ringan muxolifatchilar – sobiq prezident Petro Poroshenko va sobiq bosh vazir Yuliya Timoshenko. Shuningdek, Oliy Radaning sobiq spikeri Dmitro Razumkovning guruhi ham muxolifatda. Ilgari u «Xalq xizmatkori» partiyasi safida bo‘lgan, hozir esa mustaqil deputat. Umuman olganda, 2020 yildan boshlab «Xalq xizmatkori» partiyasidan ayrim deputatlar muxolifat safiga o‘tgan.

Muxolifat Ukrainada yetarlicha erkin faoliyat yuritmoqda. Cheklovlar asosan ommaviy tadbirlarga – mitinglar, ish tashlashlar va namoyishlarga tegishli bo‘lib, urush holati tufayli bunday harakatlar taqiqlangan. Shu bilan birga, Ukrainada urush holati qonunchiligi nisbatan yengil shaklda amal qilmoqda. Shuning uchun ayrim hollarda norozilik aksiyalari o‘tkaziladi va bu vaqtda hukumat kuch ishlatish vakolatini suiiste’mol qilmaslikka harakat qiladi.

Tinchlik muzokaralari haqida

Hozirgi vaziyatda bir paradoks mavjud: hamma tinchlik muzokaralari haqida gapirmoqda, lekin muzokaralar o‘tkazilmayapti va ular qachon boshlanishi ham noma’lum. Albatta, Tramp urushni to‘xtatishni istaydi, bu ayon.

Rossiya va Ukrainada urushni muzlatish ssenariysi tanqid qilinmoqda. Bu ssenariyni Rossiyaning BMTdagi doimiy vakili Vasiliy Nebenzya hamda tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov tanqid qilgan. Biroq, aynan muzlatish urushni tugatishning yagona real kompromiss varianti bo‘lib ko‘rinmoqda. Boshqa ssenariylar — yo Rossiyaning g‘alabasi, yo Ukraina tomonidan (ehtimol, qisman) g‘alaba. Lekin bunday ssenariylarni Tramp olg‘a surishi ehtimol kam.

Ukrainada ko‘pchilik urush yakunlanishini kutayapti. Oliy Radada hatto saylovlarga bo‘lgan tayyorgarlik kayfiyati paydo bo‘ldi. Siyosatchilar kelasi bahorda parlament saylovlari bo‘lib o‘tadi, deb ishonayotganday. Lekin bu real emas, deb hisoblayman.

Kelasi yil muzokaralar boshlanishi mumkin, ammo urush davom etishi ehtimoli katta. Putin, ehtimol, harbiy harakatlardan muzokara jarayoniga bosim o‘tkazish vositasi sifatida foydalanishda davom etadi.