Валюта захирасини қаерда ва қандай сақлаш керак?

Буюк Британия пойтахти Лондон шаҳрида жойлашган Pimco инвестицияларни бошқариш компанияси​ ​ижрочи вице-президенти, ўзбекистонлик Бердибек Ахмедов халқаро облигация ва валюта портфеллари бўйича ўз билимларини Kun.uz билан ўртоқлашиб, валюта захира​ларини сақлаш ва бошқаришнинг турли услублари​ ҳақида маълумот берди.   

«Жаҳондаги етакчи, ривожланган ва ривожланиб келаётган давлатларда валюта захира​ларини сақлаш ва бошқаришнинг турли услублари ҳақида ўз фикримизни билдирмоқчимиз. Захира​ларни бошқаришда уларнинг қийматини сақлаш ва ликвидлигини таъминлаш энг устувор талаб эканлигини ҳам назарда тутамиз. Умид қиламизки, бизнинг ўз тажриба ва билимларимизга асосланган фикрларимиз ватанимизнинг валюта захира​ларини сақлаш ва бошқариш учун фойдали бўлади. Аввалдан таъкидлаш муҳимки, бу мақола орқали биз ўзимиз фаолият юритаётган ташкилотларни тамсил этмаймиз»​, деб ёзади Ахмедов.

1) Валюта захира​ларини чет эл тижорат банкларида муддатли омонат тарзида сақлаш;

Бу услуб энг оддий, энг кам ҳаракат талаб қиладиган омонат сақлаш тури ҳисобланади. Унинг асосий афзалликлари - чет эл тижорат банкларида ҳисоб рақами очишнинг осонлиги ва исталган вақтда маблағларни фойдаланишга тайёрлигида, яъни ликвидлигидир. Аммо, бу услуб дунёда валюта захира​ларини сақлаш ва бошқаришнинг энг кам ишлатиладиган йўли ҳисобланади. Бунинг иккита асосий сабаби бор.

Биринчидан, омонатлар муайян тижорат банкнинг ёки банкларнинг кредит рискидан холи эмаслиги.

Бу риск 2008-2009 йилларда юз берган жаҳон молиявий инқирози ва 2011-2012 йиллардаги Европа Иттифоқида молиявий ва суверен инқирози пайтида яққол намоён бўлди. Банкларнинг молиявий соғлигига путур етиши (банк активларининг нархи пасайиб кетиб, муассаса мижозлари олдида қарзларини ёпа олмаганликлари ва банкларнинг капитали бозорларидан маблағ олиш ставкалари кескин ошиши) оқибатида уларнинг баъзилари банкротлик даражасига яқин келиб қолди.

Бунинг оқибатида, Халқаро валюта жамғармаси маълумотига кўра, 2006 йилдан 2018 йилгача бутун дунё бўйича марказий банк умумий валюта захира​ларини тижорат банкларидаги омонати улуши 15 фоиздан 3 фоизга тушди. Яъни, ҳозирги кунда, умумий захира​ларнинг фақат 3 фоизи тижорат банкларида муддатли омонатларда сақланади.

Яна таъкидлаб ўтишимиз шартки, евро валютаси зонаси мамлакатларида бирорта тижорат банк банкротга учраса, бунда омонат маблағлари ҳам банкнинг кредиторлари олдидаги қарзларини тўлашга ишлатиши мумкин. Бундай қоида 2012-2013 йилда Кипрда рўй берган молиявий инқироз ва банк банкротликларидан кейин йўлга қўйилди. Бунинг ортидан Европа банкларида омонатларнинг кредит риски янада ошди.

Иккинчидан, банк омонатининг бошқа бошқариш турларига нисбатан сезиларли даражада пастроқ даромадли экани ҳам риск ҳисобланади.

Масалан, ҳозирги кунда АҚШ марказий банкининг асосий фоиз ставкаси 2 фоиз атрофида бўлса (бир йиллик муддатга), тижорат банкларида катта суммадаги омонатларга бор йўғи 0,5-0,7 фоиз даражасида (бир йил муддатга) даромад берилади. Бунинг сабаби - 2008 йилдаги жаҳон молиявий инқирозидан кейин чиқарилган янги қоидаларга кўра, тижорат банклари омонат маблағларини фақат юқори кредит рейтингдаги суверен қарз ёки облигация инструментларига йўналтириши мумкин. Бундай суверен инструментлар ҳозирги кунда 2-2,5 фоиз атрофида даромадга эга, аммо бундан банклар ўзларига ҳам улуш олиб қолади ва мижозларига анча паст фоиз таклиф қилади.

2) Маблағларни кредит-риск жиҳатдан юқори сифатли (юқори кредит рейтингли суверен ёки суверенга яқин эмитент тарафидан чиқарган) ва қисқа муддатли (1 йилгача) пул бозори инструментлари ёки облигациялар портфелида бошқариш;

Бу энг кўп тарқалган бошқариш услуби ҳисобланади. Бунинг афзалликларидан бири шуки, банк омонатларига қараганда кредит рискнинг пастлиги ва сезиларли даражада даромаднинг юқорилигидадир. Бундан ташқари, бундай инструментларни сотиб олиш ва сотиш нархлари орасида фарқ жуда кам ва уларни тезлик билан (бир кун ичида) катта суммада сотиб олиш ва сотиш мумкин.

Масалан, АҚШ долларида сақланадиган резервлар учун, АҚШ давлат хазинаси (US Treasury) эмиссия қилган 3, 6 ва 12 ой муддатли қарз инструментларидан портфель тузиш мумкин. Бу қарз инструментларини инглиз тилида «US Treasury bills» деб аташади. 2 йил муддатга чиқарилган облигация эса «US Treasury bond» деб аталади. Бу инструментларнинг қиймати АҚШ ҳукумати томонидан кафолатланади. Шунинг учун, бу инструментлар АҚШ долларидаги захира​ларни сақлашда кредит хатари жиҳатидан «хавфдан холи» ёки «risk free» ҳисобланади. Айнан шунинг учун бу инструментлар жаҳон бўйича АҚШ долларидаги захира​ларни сақлашнинг энг кўп ишлатиладиган йўли ҳисобланади.

Ҳозирги кунда бундай инструментлар даромад қийматлари фоизи қуйидагича:

3 ойлик муддатга («3 month t-bill»): 2.09%
6 ойлик муддатга («6 month t-bil»): 2.25%
12 ойлик муддатга («12 month t-bill»): 2.44%.
2 йиллик муддатга («2 year treasury bond»): 2.67%

Кўриб турганингиздек, ҳозирги кунда бу фоиз ставкалари тижорат банкларидаги омонат ставкаларидан анча баланд қийматда.

Таъкидлаб айтишимиз лозим, бу инструментларнинг фоиз ставкалари ҳар доим бир хил даражада турмайди. Улар АҚШ Марказий банкининг («Federal Reserve» банкининг) монетар сиёсати ва унинг асосий фоиз ставкасига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Кейинги бир неча ой мобайнида АҚШда ушбу фоиз ставкалар 3 фоизгача кўтарилиши кутилмоқда. Эслатиб ўтамиз, тўрт йил олдин у банк фоиз ставкасини 0.25 фоизда ушлаб турганида, облигацияларнинг ҳам фоиз ставкаси жуда пасайиб кетган эди.

АҚШ яна бошқа муддатли облигациялар ҳам чиқаради, масалан 3, 5 ва 10 йиллик муддатдаги облигациялар ҳам мавжуд, аммо буларнинг фоиз ставкаларига бўлган катта хавфи бор. Яъни, фоиз ставкалари ошса, уларнинг нархи кескин тушиб кетиши мумкин. Шу сабабли кўпчилик марказий банклар 3 ойдан 2 йилгача бўлган муддатдаги инструментларни ишлатишади. Бу қисқа муддатли облигацияларда фоиз ставкаларининг ошишига бўлган хавфи анча паст.

Бошқа валютадаги захира​лар учун, масалан eвро учун ҳам Германия, Франция ёки евро зонаси давлатлари чиқарган облигациялардан портфел қуриш мумкин.

3) Захираларни бошқаришнинг бошқа услублари;

Деярли барча етакчи ва ривожланаётган давлатлар ўз валюта захира​ларида олтин металлни ҳам ушлаб туришади. Бунинг сабаби шундаки, минг йиллардан бери олтин бутун дунё бўйича ўз қадрини йўқотмаган ҳолда турибди ва у ҳамон қадрланади. Ҳатто АҚШ доллари, Япония иенаси инфляцияга учраганда, валюталар олтинга нисбатан ўз қийматини йўқотади, лекин олтин узоқ муддатда ўз қадрини ушлаб туради. Олтин деярли ҳамма тарафдан захира​лар портфелида стратегик равишда ишлатилади.

Баъзи бир марказий банклари ўз захира​лари ўсиши ортидан, ўз портфелларини фақат юқори кредит рейтингли ва қисқа муддатли облигацияларга эмас, балки даромадини кўпайтириш учун нодавлат корпорациялар тарафидан чиқарилган облигациялардан ҳам портфел қуришади. Баъзилари эса акция портфеллари ҳам қуришади. Бундай услубларнинг бозор хатарли жуда катта бўлади. Бундай услубларни кейинчалик кенг ва чуқур равишда ўрганиб чиқиб, керак бўлса шуларни ҳам жорий қилса бўлади.